تأثیر صنایع خلاق بر اقتصاد کشورهای در حال توسعه

صنایع خلاق در سال‌های اخیر، به عنوان ابزاری برای رشد و توسعه‌ اقتصادی مورد توجه قرار گرفته‌اند و بخشی از گفتمان دانشگاهی و سیاستی با اهمیت روزافزون را تشکیل می‌دهند. در همین راستا بسیاری از دولت‌ها در سیاست‌گذاری‌های اقتصادی توجه خود را به ظرفیت‌های صنایع خلاق معطوف کرده‌اند. این موضوع برای اقتصادهای در حال توسعه نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این یادداشت تأثیر صنایع خلاق بر اقتصاد کشورهای در حال توسعه و دلایل اهمیت آن برای اقتصاد این کشورها را تبیین می‌کند.

صنایع خلاق شامل مجموعه‌ای از بخش‌های به هم پیوسته است که کالاها و خدمات نمادین تولید می‌کنند. این صنایع بیش از سایر فعالیت‌ها بر خلاقیت و دانش تکیه دارند و منشا آن‌ها خلاقيت، مهارت و استعداد فردي با پتانسيل ايجاد ثروت و شغل از طريق توليد و بهره‌برداري از مالكيت معنوي است (Barrowclough & Kozul-Wright, 2009:4). صنایع خلاق در سال‌های اخیر به عنوان یک محرک کلیدی در اقتصاد و منبع رشد و تولید ثروت مورد استقبال قرار گرفته‌اند. در طول دو دهه گذشته، گفتمان صنایع خلاق بر گفتمان دانشگاهی و سیاستی در بسیاری از عرصه‌ها تسلط یافته و جایگزین اصطلاح صنایع فرهنگی شده است و بسیاری از دولت‌ها در برنامه‌ریزی استراتژی اقتصادی خود به صنایع خلاق روی آورده‌اند. (Kong, 2014:594)

مداخلات دولت در تولید و مصرف فرهنگ و هنر، در قالب ابزارهایی چون کمک‌های مالی عمومی به هنرمندان، تخفیف‌های مالیاتی هدفمند به تولیدکنندگان فیلم ، نظام مالکیت معنوی و... انجام می‌شود. این مداخلات با دلایلی چون ارزش افزوده ، پتانسیل صنایع خلاق برای صادرات و رشد و ایجاد اشتغال توجیه می‌شود. همچنین به این علت که تقلید از فعالیت‌های صنایع خلاق یا برون‌سپاری به رقبای بازارهای نوظهور کم‌هزینه‌تر، دشوارتر از سایر صنایع است. گرچه فراتر از این دلایل اقتصادی نیز، زندگی فرهنگی و هنری ، نماینده‌ي ارزش‌های افراد، بازنمایی‌هایی زیباشناختی و فلسفی آن‌هاست و در یک سطح جمعی‌تر، تمام راه‌های درک هویت یک ملت است و از این رو برای دولت‌ها حائز اهمیت است. (Jones, Lorenzen, & Sapsed, 2015:466)

امروزه در سطح جهانی، نیاز به تغییر در ایجاد مالکیت و قدرت اقتصادی روز به روز در حال افزایش است. در حالی که قبلاً منشأ قدرت بر اساس صنایعی مانند مهندسی مکانیک ، تولید ، شیمی و غیره بود. در حال حاضر بر اساس خدمات، اطلاعات و نوآوری است. تعاریف « اقتصاد خلاق » می‌تواند متفاوت باشد، اما عموماً در یک نکته اتفاق نظر دارند، قلب اقتصاد خلاق ، صنعت خلاق است. اگرچه هیچ تعریف مورد توافق همگانی از « اقتصاد خلاق » یا « صنایع خلاق » وجود ندارد، اما «خلاقیت» مفهوم کلیدی است. در حال حاضر خلاقیت به عنوان یک منبع اصلی در اقتصاد دانش شناخته می‌شود که منجر به نوآوری‌های تکنولوژیکی، تغییرات و مزیت‌های رقابتی در مشاغل و اقتصاد ملی می‌شود. خلاقیت به افزایش محصولات ملموس و ناملموس کمک می‌کند. این اقلام معمولا «کالاها و خدمات خلاق» نامیده می‌شوند که صنایع خلاق را تشکیل می‌دهند(Cong, 2019:32).

اقتصاد خلاق یک گزینه توسعه عملی برای همه کشورهاست. به ویژه منبع جدیدی از صادرات، سرمایه‌گذاری و رشد اقتصادی را برای کشورهای در حال توسعه ارائه می‌دهد. زیرا اولاً رشد تجارت و درآمدهای صادراتی در صنایع خلاق سریع‌تر از کالاها و خدمات قدیمی‌تر است. دوماً، صنایع خلاق، فرصت‌های جدیدی را از جمله مشاغل با درجه خلاقیت و مهارت بالا برای رشد اشتغال ارائه می‌دهند. سوماً اثرات غیرمستقیم اشتغال در بخش‌های مکمل، مانند فناوری اطلاعات و ارتباطات، چند رسانه‌ای و گردشگری، حتی ممکن است بیشتر از اثرات مستقیم باشد. مراحل بالادستی زنجیره صنعت نسبتاً پرزحمت است، که می‌تواند به ویژه در کشورهایی که نرخ بیکاری جوانان در آن‌ها بالاست،  مهم باشد. چهارماً صنایع خلاق می‌توانند به پورتالی برای ورود به اقتصاد دانش جهانی و میانبری برای حرکت در زنجیره ارزش جهانی تبدیل شوند. در نهایت، اثرات هم‌افزایی وجود دارد که بر سایر بخش‌های اقتصاد مانند گردشگری و ICT تأثیر می‌گذارد (Barrowclough & Kozul-Wright, 2009:6).

همچین چند ویژگی، اثربخشی صنایع خلاق را در شتاب‌بخشی به توسعه کشورهای در حال توسعه تآیید می‌کند:

اولاً، شاغلین صنایع خلاق اغلب جوانان، زنان و مهاجران هستند. ثانیاً، صنایع خلاق به کسب‌وکارها اجازه می‌دهند تا با سرمایه‌گذاری‌های نسبتاً محدود نسبت به سایر صنایع شروع کنند. زیرا ممکن است نیازی به زیرساخت‌های صنعتی متوسط تا بزرگ نباشد. علاوه بر سهولت قابل مقایسه‌ای که گروه‌های آسیب‌پذیر می‌توانند با آن در صنایع خلاق مشارکت کنند، این واقعیت که میراث فرهنگی و خلاقیت به طور قابل توجهی در صنایع بها داده می‌شود، می‌تواند به عنوان پشتیبان همگانی برای آسیب‌پذیرترین قشرها عمل کند. همچنین مناطق روستایی، محل زندگی اکثر فقرا هستند. شکاف بین مناطق شهری و روستایی در دسترسی به فرصت‌ها و خدمات اولیه نیز آشکار می‌شود. صنایع خلاق این پتانسیل را دارند که نقش مهمی در پر کردن این شکاف ایفا کنند. زیرا میراث فرهنگی را که منبعی است که اغلب در مناطق روستایی فراوان است، پوشش می‌دهد (Jia, 2022).

گزارش آنکتاد در سال ۲۰۲۲ درباره صنایع خلاق، برخی آمارهای اخیر را از کشورهای توسعه‌یافته منتشر کرده‌است. این گزارش نشان می‌دهد صنایع خلاق چگونه به اقتصادهای مختلف کمک می‌کنند. به عنوان مثال:

• در جمهوری آذربایجان، صنایع فرهنگی و خلاق 1 درصد از تولید ناخالص داخلی و 3.8 درصد از کل اشتغال را در سال 2018 تشکیل داده‌اند.
• در کلمبیا، تقریباً 500000 نفر در سال 2021 در اقتصاد خلاق کار می‌کردند.
• در گرجستان، فرهنگ 2.8 درصد از تولید ناخالص داخلی و 5.1 درصد از نیروی کار در سال 2017 را به خود اختصاص داده است.
• در مکزیک، بخش فرهنگی 2.9 درصد از تولید ناخالص داخلی را تشکیل می‌دهد و بیش از 2.2 میلیون نفر را در سال 2020 استخدام کرده است.(Creative economy offers countries path to development, says new UNCTAD report, 2022)

بنابراین همان‌طور که ذکر شد کشورها به سرمایه گذاری های انبوه و ایجاد مقررات تسهیل‌کننده روی آورده اند. برنامه‌ریزی طولانی‌مدت در خصوص استفاده از ظرفیت‌های افراد خلاق و عوامل خلاقیت زا در یک اقتصاد خلاق ، باعث گردیده که از ظرفیت‌های رشد و توسعه در زمینه های گوناگون از جمله رسانه، تبلیغات، صنایع هنری، مد، ارتباطات، توریسم، فناوری‌های مدرن تا اسباب‌بازی‌ها و بازی‌های کامپیوتری به صورت حداکثری استفاده شود. این موضوع باعث رشد آمار سرمایه گذاری، گردش مالی و اشتغال در این بخش گردیده است. به گونه ای که در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته، بین 4 الی 6 درصد اقتصاد ملی را حوزه های اقتصاد خلاق تشکیل می‌دهد. این تنوع اقتصادی باعث می شود در زمان رکود و مشکلات اقتصادی، حتی در مقیاس‌های جهانی کمترین آسیب به اقتصاد ملی این کشورها وارد شود (وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی, ۱۳۹۴).

این که اخیراً در ایران صنایع خلاق بیشتر مورد توجه قرار گرفته‌است، همچنان سهم صنایع خلاق در اقتصاد ناچیز است و عمده صادرات ما مربوط به کالاهای نفتی است (OECD, 2020). در حالی‌که  ظرفیت‌های فراوان و مناسب کشور نظیر تمدن کهن ایرانی و اسلامی ، قومیت‌های متعدد با آداب و آثار متنوع، جاذبه‌های اقلیمی و جغرافیایی ، جایگاه استراتژیک ایران نزد کشورهای اسلامی و آسیایی، جمعیت قابل توجه قشر تحصیل‌کرده و خلاق در حوزه علوم انسانی و هنر (بیش از ۵۰% فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌ها)، قیمت تمام‌شده نسبتاً پایین در ایران برای تولید یا ارائه خدمات صنایع خلاق، تأثیر بسیار اندک تحریم‌های اقتصادی بر تعاملات فرهنگی، در صنایع خلاق، لزوم توجه بیشتر به این بخش در اقتصاد کشور را ضروری می‌کند.

   منابع

• مدیرعامل صندوق اعتباری هنر: در فضای پسا تحریم، حجم گردش مالی صنایع خلاق کشور افزایش می‌یابد. (۱۳۹۴). بازیابی از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی: https://www.farhang.gov.ir/fa/news/193299/%D9%85%D8%AF%DB%8C%D8%B1%D8%B9%D8%A7%D9%85%D9%84-%D8%B5%D9%86%D8%AF%D9%88%D9%82-%D8%A7%D8%B9%D8%AA%D8%A8%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D9%87%D9%86%D8%B1-%D8%AF%D8%B1-%D9%81%D8%B6%D8%A7%DB%8C-%D9%BE%D8%B3%D8%A7-%D8%AA%D8%AD%D
• Barrowclough, D., & Kozul-Wright, Z. (2009, February). Creative Industries and Developing Countries: Voice, Choice and Economic Growth. London and Newyork: Routledge Taylor and Francis Group.
• Cong, P. T. (2019, November). Creative industries, Investment trends and their impact on the Economy and Financial Sectors: A study from Vietnam. International Journal of Innovation, 30-49.
• Creative economy offers countries path to development, says new UNCTAD report. (2022, October 07). Retrieved from UNCTAD: https://unctad.org/news/creative-economy-offers-countries-path-development-says-new-unctad-report
• (2022). Creative Economy Outlook. United Nations Conference on Trade and Development.
• Iran. (2020). Retrieved from OECD: https://oec.world/en/profile/country/irn
• Jia, J. (2022, April 08). Creative Industries for Inclusive Development: The Mechanism and Skills Building. Retrieved from Impakter: https://impakter.com/creative-industries-for-inclusive-development-the-mechanism-and-skills-building/#:~:text=Cultural%20and%20creative%20industries%20are,on%20cultural%20heritage%20and%20creativity.
• JONES, C., LORENZEN, M., & SAPSED, J. (2015). The Oxford handbook of creative industries. Oxford University Press.
• Kong, L. (2014, October 2). From cultural industries to creative industries and back? Towards clarifying theory and rethinking policy. Inter-Asia Cultural Studies, 593-607.