تلاش موفق عربستان سعودی برای تصویرسازی ملی از طریق سینما

چند سالی است که عربستان سعودی با سرمایه‌گذاری در صنعت سینما برای ارائه چهره‌ای جدید از خود تلاش می‌کند. ساخت بیش از 30 فیلم سینمایی در عربستان طی 5پنج سال پس از رفع ممنوعیت سینما در این کشور، برگزاری جشنواره‌های متعدد فیلم و دعوت از دست‌اندرکاران شناخته‌شده سینمای جهان، راه‌اندازی استودیوهای فیلم‌سازی در شهر جدید نئوم، برنامه‌ریزی برای ساخت ۱۴۰۰ سالن سینما تا سال ۲۰۲۴، کسب درآمد ۲۴۰ میلیون دلاری از سینما، آغاز فعالیت تولید مشترک با کشورهای دیگر و ایجاد امکانی برای حضور کشورهای دیگر برای تولید فیلم درعربستان سعودی از جمله اقداماتی است که در دوره ولیعهدی محمد بن سلمان در راستای ارائه تصویری متفاوت از عربستان صورت گرفته است.

۷۰ درصد از جمعیت 38 میلیونی عربستان سعودی زیر ۳۰ سال سن دارند و این به ظرفیت عربستان برای بدل شدن به یک تولیدکننده و مصرف‌کننده مطرح محصولات سینمایی در غرب آسیا می‌افزاید. بلیت سینماهای عربستان سعودی با قیمت حدود ۱۸ دلار یکی از گران‌ترین بلیت‌های جهان است که درآمد ۲۴0 میلیون دلاری سینما در سال ۲۰۲۲ را برای عربستان رقم زده و این کشور را تبدیل به بزرگ‌ترین بازار سینما در غرب آسیا و پانزدهمین در جهان کرده است. در این مطلب با بررسی تلاش عربستان برای تغییر تصویر خود با توسل به اقدامات متعدد، بر سرمایه‌گذاری این کشور در  صنعت سینما متمرکز می‌شویم و اقدامات ریاض در این حوزه را مرور می‌کنیم.   

عربستان سعودی در دهه‌های گذشته سعی داشت خود را رهبر جهان اسلام معرفی کند. از شوک نفتی در دهه 70 میلادی که به دنبال جنگ یوم کیپور و با تحریم فروش نفت به کشورهای حامی اسرائیل توسط عربستان آغاز شد تا توافق طائف همه در راستای تثبیت چهره عربستان به‌عنوان رهبر جهان اسلام بود. حمایت ریاض از گروه‌های تندروی اسلامی از جمله القاعده که پس از خروج نیروهای شوروی از افغانستان فعالیت‌های خود را علیه منافع ایالات متحده متمرکز کرده بودند و سرانجام حادثه 11 سپتامبر را رقم زدند، تصویر سعودی‌ها را به‌شدت مخدوش کرد. ملک عبدالله تلاش‌های متعددی برای تغییر این تصویر صورت داد؛ از جمله اقدامات اجتماعی و فرهنگی نظیر امکان رأی دادن زنان و همچنین شرکت آنها در مسابقات ورزشی.

 تلاش برای ارائه تصویری جدید از عربستان از سال 2015 با پادشاهی ملک سلمان و ولیعهدی پسرش محمد بن سلمان تشدید شد. اگرچه ولیعهد جوان سعودی برای تغییر تصویر کشورش به زور و اجبار هم متوسل شد و مداخله نظامی در یمن در سال 2015 و قتل جمال خاشقچی را در سال 2018 رقم زد اما پس از مدتی اصلاحاتش را بر مدار اقدامات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی متمرکز کرد. برگزاری اجلاسیه‌های بین‌المللی در حوزه اقتصاد و فناوری برای معرفی چشم‌انداز 2030، رفع محدویت‌های اجتماعی زنان از جمله امکان رانندگی، رفع ممنوعیت سینما پس از چهار دهه، برگزاری کنسرت‌های موسیقی، حضور ستاره‌های فوتبال در تیم‌های سعودی و ... همه گام‌هایی در راستای ارائه تصویری مطلوب از عربستان است. این اقدامات تا اندازه زیادی مطابق با مفهوم برندسازی ملی است که با الهام از مفاهیم بازاریابی و برندسازی توسعه داده شده است. در حال حاضر برای ارزیابی کشورها و رتبه‌بندی آن‌ها براساس شاخص کشورهای خوب از مدل‌های گوناگونی مانند مدل شش‌ضلعی سایمون آنهولت استفاده می‌شود. از جمله این شاخص‌ها ترویج گردشگری، جذب سرمایه‌گذار، صادرات برند، سیاست خارجی و فرهنگ است با توجه به ظرفیت‌های سینما و نقشی که می‌تواند در تصویرسازی ملی ایفا کند، عربستان در این سال‌ها سرمایه‌گذاری‌های موفقی در این زمینه انجام داده است که به بررسی آنها می‌پردازیم.

در اواخر دهه 1970 میلادی، همزمان با وقوع انقلاب اسلامی در ایران، حادثه‌ای در عربستان رخ داد که این کشور را به‌ویژه در حوزه‌های اجتماعی و فرهنگی دستخوش تغییرات اساسی کرد. تصرف مسجدالحرام و گروگان‌گیری توسط گروهی تندرو، حکومت عربستان را واداشت تا از وحشت فراگیر شدن تندروی‌ها اقداماتی را در راستای محدود کردن جامعه، از جمله بستن سینماهای کشور صورت دهد.

با روی کار آمدن سلمان بن عبدالعزیز آل سعود در سال 2015 که زمام امور را به پسرش محمد بن سلمان سپرده، اقدامات متعددی برای باز کردن فضای اجتماعی و فرهنگی کشور صورت گرفته است. بازگشایی سینماها نیز بخشی از برنامه اصلاحات مورد نظر ولیعهد سعودی در قالب طرح چشم‌انداز اقتصادی و فرهنگی ۲۰۳۰ بوده که از سال 2017 کلید خورده است. در اوایل سال 2018، نخستین سینمای عربستان با نمایش فیلم هالیوودی پلنگ سیاه در ریاض آغاز به کار کرد. افزایش سالن‌های سینمایی، اکران آثار روز سینمای جهان، برپایی جشنواره‌ فیلم دریای سرخ با حضور فیلم‌ها و سینماگران سرشناس جهان و ایجاد مشوق برای فیلمبرداری آثار سینمایی در خاک عربستان، از جمله برنامه‌های سعودی‌ها برای تقویت سینما در این کشور است.

در سال 2018، همزمان با اعلام حضور عربستان در جشنواره فیلم کن، عواد العواد وزیر فرهنگ عربستان سعودی و رئیس اداره کل فرهنگ عمومی در این باره گفت: «عربستان سعودی در حال توسعه صنعتی پویا و پایدار است که از تمام مراحل چرخه تولید فیلم حمایت می‌کند و طیف وسیعی از مکان‌های خاص را در اختیار فیلمسازان جهان قرار می‌دهد.» در همان سال، مرکز دولتی ارتباطات بین‌المللی عربستان سعودی اعلام کرد قصد دارد تا سال ۲۰۳۰ حدود ۳۵۰ مجتمع سینمایی در این کشور احداث کند. این تأسیسات نمایشی بیش از ۲۵۰۰ سالن را در بر خواهد گرفت و قرار است سالانه حدود یک میلیارد دلار از طریق فعالیت‌های آن‌ها درآمد حاصل شود. سینمای عربستان در 6 ماه نخست سال ۲۰۲۳، فروش ۱۳۲.۲ میلیون دلاری را ثبت کرد.

طبق گزارش بولتن بخش کسب‌وکار وزارت بازرگانی دولت عربستان سعودی در تابستان سال 2023، در سه ماهه نخست سال، 1700 ثبت تجاری در بخش تولید فیلم صادر شده که حدود 900 ثبت مربوط به ریاض، 500 ثبت مربوط به مکه و حدود 50 ثبت مربوط به مدینه و 22 ثبت مربوط به القصیم است که نشان‌دهنده توزیع فعالیت در صنعت سینما در میان مناطق مختلف عربستان است.

عربستان سعودی نه‌تنها برای ترویج سینما در این کشور سرمایه‌گذاری کرده و اقدامات مؤثری رقم زده، بلکه سرمایه‌گذاری و مشارکت در ساخت فیلم‌های خارجی و همچنین دعوت از سینماگران خارجی برای ساخت فیلم در این کشور را در دستور کار خود قرار داده است. کمیسیون فیلم عربستان در جریان هفتاد و پنجمین جشنواره کن اعلام کرده است عربستان سعودی ۴۰ درصد از مخارج فیلم‌هایی که در این کشور ساخته شود را بر عهده می‌گیرد. این کمیسیون از سینماگران عربستانی و دیگر کشورها دعوت کرده تا با تصویربرداری همه یا بخشی از آثارشان در این کشور از این تخفیف ۴۰ درصدی بهره‌مند شوند. واضح است که این امر به‌منظور نمایان ساختن ویژگی‌های جغرافیایی و فرهنگی عربستان و همچنین ارائه تصویری مترقی از عربستان صورت می‌گیرد.

عربستان امکانات فنی مناسبی نیز برای سینماگران مهیا کرده است. استودیوهای فیلم‌سازی بخشی از شهر جدید نئوم به‌شمار می‌روند؛ شهری هوشمند در شمال کشور که به‌عنوان قطب جهانی نوآوری صنعتی در تولید، حمل‌ونقل، رسانه و سلامت معرفی می‌شود و قرار است «منطقه آزاد فرهنگی» باشد. همچنین، کمیسیون سلطنتی استان العلا در عربستان سعودی، اقامتگاهی برای سکونت عوامل تولید فیلم و سریال‌ها ساخته است که ۳۰۰ اتاق دارد. در این اقامتگاه اتاق‌های مختلفی برای بخش‌های متفاوت تولید فیلم و سریال در نظر گرفته شده است.

سینمای بالیوود هند علاقه خود را به ساخت فیلم در عربستان نشان داده است. فیلمبردای بخشی از فیلم «Dunki» به کارگردانی «راجکومار هیرانی» با بازی شاهرخ‌خان، هنرپیشه مطرح هندی در عربستان انجام شده است. شاهرخ‌خان با انتشار ویدئویی از وزارت فرهنگ عربستان سعودی به خاطر لوکیشن دیدنی و مهمان‌نوازی گرم از آنها در طول فیلمبرداری تشکر کرد.

همه این اقدامات نشان از جلب توجه سینماگران به عربستان دارد که می‌تواند در تصویرسازی و برندسازی ملی به این کشور کمک کند.

برگزاری جشنواره‌های بین‌المللی فیلم یکی دیگر از برنامه‌های عربستان سعودی برای تقویت سینما و نمایش چهره‌ای متفاوت از این کشور در اذهان جهانی است. مهم‌ترین این جشنواره‌ها که قرار است به مهم‌ترین جشنواره سینمایی خاورمیانه بدل شود، «جشنواره جهانی فیلم دریای سرخ» است. نخستین دوره این رویداد سینمایی دسامبر 2021 در منطقه‌ای تاریخی در شهر جده برگزار شد. حضور چهره‌های مطرح سینمای جهان در دومین دوره این جشنواره پررنگ بود و توجه رسانه‌های جهانی را به خود جلب کرد. رئیس هیئت‌داوران دومین دوره آن الیور استون کارگردان، فیلم‌ساز شاخص آمریکایی بود و شخصیت‌های معروفی چون گای ریچی، اسپایک لی، شارون استون، جکی چان و شاهرخ‌خان در این جشنواره حضور داشتند. همچنین آنتونیو باندراس، نائومی کمبل و دی جی خالد از چهره‌های شاخص حاضر در این دوره بودند.