حلقه های میانی در عرصه فرهنگ
حلقه های میانی شامل گروه های نخبه دغدغه مند و فعال می شود که پیرامون یک مسئله تشکّل مییابند. این واحد اجتماعی پویا و منعطف، میتواند پیرامون مسائل حوزه های تخصصی متفاوتی شکل بگیرد. یکی از این حوزه ها، حوزه فرهنگ است.
بی شک مسائل متعدد و بغرنجی در عرصه فرهنگ وجود دارد که پرداختن به آنها، مطالبه ی عموم و خصوص جامعه است. برای پرداختن به این مسائل، استفاده از ظرفیت های مردمی و خروج از رویکردی کهنه که دولت را متولی انحصاری پرداختن به مسائل فرهنگی میدانست، امری ضروری است. این ضرورت با عنایت به بافت جامعه ی ایرانی مضاعف میگردد. از آن روی که جامعه ای با غنای فرهنگی کم نظیر در طول تاریخ، به قوت دین مدار و در نتیجه دارای حساسیت و هوشیاری فرهنگی-مذهبی شایان توجه است.
چرایی و چگونگی واسپاری مسائل فرهنگی
وجود سرمایه اجتماعی دغدغه مندی فرهنگی-مذهبی در جامعه ایرانی، حقیقتی است که بهره برداری از این سرمایه را با ابزاری همچون حلقهه ای میانی لازم مینماید. اما یک پرسش مهم در این باره، اینست که اساسا چه مسئله یا مسائلی از حوزه تخصصی فرهنگ ، قابل مردمی سازی و واگذاری به حلقه های میانی است؟ گفتیم که در یک دیدگاه افراطی و مردود، همه ی مسائل در انحصار دولت است، اما در سر دیگر این پیوستار و در دیدگاهی تفریطی، همه ی مسائل بایستی به مردم واسپرده شود.
انگیزه این یادداشت، برگرفته از یک دیدگاه میانه است. دیدگاهی که معتقد نیست باید از دولت در حوزه فرهنگ و اندیشه سلب مسئولیت گردد و لیکن نبایست همه ی مسائل فرهنگی هم در انحصار آن باشد. در اینجا اساسا به مسائلی اشاره میکنیم که به نظر میرسد واسپاری آنها به گروه های نخبه و فعال برآمده از مردم، به نحوی بی بدیل میتواند به حل این مسائل کمک نماید. تا حدی که در صورت پرداخت دولت ها به این مسائل، صرف هزینه ی بسیار بالا و بازدهی به نسبت پایینی به بار خواهد آمد. مسائل فرهنگی شایان واسپاری به حلقه های میانی را ذیل سه دسته کلی قرار میدهیم: اندیشه ورزی و سیاست سازی فرهنگی ، دیده بانی فرهنگی ، کنشگری درباره محصولات فرهنگی ( تولید، توزیع و پایش ).
اندیشه ورزی و سیاست سازی فرهنگی
دیده بانی فرهنگی
دیده بانی وضعیت فرهنگی، مقولهای بسیار مهم و به شدت مغفول در نظام حکمرانی فرهنگی ماست. حوزه فرهنگ و شاخه های متعدد آن، به ویژه با عنایت به میزان حساسیت و هوشیاری فرهنگ جامعه ایرانی ، نیازمند وجود نهادهایی دیدهبان است که به طور مداوم به رصد وضعیت فرهنگ و تولیدات و مصارف فرهنگی بپردازد. لیکن این نهاد دیده بان افزون بر رصد وضعیت، بایستی اقداماتی مکمل صورت دهد. از جمله این اقدامات، ارائه تحلیل و ترسیم وضعیت فرهنگی به ویژه برای سیاستگذاران فرهنگی است. افزون بر این اقدام که مخاطب آن، نخبگان و سیاستگذاران هستند، دیده بانان فرهنگی یک رسالت درباره عموم مردم نیز بر دوش دارند: نگه داشت و رشد حساسیت فرهنگی-ارزشی جامعه . ادای این رسالت با اقداماتی نظیر روشنگری در خصوص آفات وضع فرهنگی جامعه و راه اندازی پویش های مطالبه گرانه محقق میشود.
با این اوصاف، به وضوح میتوان دریافت که مردمیسازی این مسئله فرهنگی ضروری است. توضیح اینکه اولا پهنه ی تحت دیدهبانی این دیده بانان آنقدر گسترده است که محدودیت منابع مالی و انسانی دولت، برای پوشش دیده بانی این پهنه مطلوب نیست. ثانیا اثر اقدامات روشنگرانه و راه اندازی پویش های مطالبه گرانه بر مخاطب عام، آن هنگام خواهد بود که این اقدامات را از سوی یک مجموعه مردمی مشاهده کند، نه آنکه شاهد یک اقدام از بالا به پایین دولتی و به شکل دستوری باشد. ثالثا مردمی بودن دیده بانی فرهنگی ، میتواند میزان بروز آفات و مفاسدی همچون تعارض منافع، عدم شفافیت و جانبداری را به مراتب بکاهد.
بدین توصیف، حلقه های میانی در عرصه ی مهم دیده بانی فرهنگی نیز میتوانند نقشی ویژه ایفا نمایند. می توانند به عنوان یک لایه ی میانجی بین مردم و سیاستگذار، با بهره گیری از مشاهدات جایگاه دیده بانی خود، هر کدام از دو لایه ی سیاستگذار و عموم را به نحو مقتضی مخاطب خود قرار دهند.
کنشگری محصولات فرهنگی
کی نیست که محصولات و صنایع فرهنگی ، بخش مهمی از فرهنگ را شکل میدهند. به گونه ای که توجه بسیاری از اندیشه ورزان و سیاستگذاران عرصه فرهنگ ، معطوف به این محصولات است. بنا بر این، پرداختن به مردمی سازی مسائل مربوط به محصولات فرهنگی حائز اهمیت است.
برای توصیف مسائل و نقشهایی که حلقه های میانی میتوانند مطابق آنها در خصوص محصولات فرهنگی کنشگری نمایند، این کنشگری را به 3 بخش تولید محصولات فرهنگی ، توزیع محصولات فرهنگی و پایش محصولات فرهنگی تقسیم نموده ایم.
تولید محصولات فرهنگی
این پدیده در کشورهای مختلف مرسوم است که در کنار تولید کنندگان دولتی محصولات فرهنگی ، تولید کنندگان غیر دولتی (نظیر بخش خصوصی ) نیز فعالیت میکنند. اکنون به مدد تحولات فناورانه، امکان تولید محصولات فرهنگی توسط بخش غیر دولتی به مراتب تسهیل گردیده است. ضمن آنکه بازار تولید برخی از محصولات فرهنگی ، نظیر محتوای ویدیویی ، با رونقی روزافزون روبروست.
استفاده از ظرفیت حلقه های میانی در این خصوص، چند آورده برای ما خواهد داشت:
- موجب افزایش کمّیت محصولات فرهنگی و تقویت سهم تولیدات فرهنگی داخلی از بازار محصولات فرهنگی می شود.
- در یک فضای رقابتی موجب ارتقای کیفیت محصولات فرهنگی ساخت داخل نیز میگردد.
- با توجه به زمینه و انگیزه ی آرمانجویانه، ایدئولوژیک و انقلابی عمده ی حلقه های میانی ، میتواند منجر به تقویت تولیدات فرهنگی انقلابی گردد.
توزیع محصولات فرهنگی
حجم انبوه تولید محصولات فرهنگی ، ناگزیر نیازمند یک شبکه ارتباطی وسیع برای رساندن محصولات به مخاطب است. در عصر کنونی که شاهد توسعه چشمگیر ارتباطات به مدد فناوری های نوین هستیم، اگرچه توزیع محصولات تغییر روش یافته یا تسهیل گردیده است، اما همچنان موضوعیت دارد.
یکی از دلایل اهمیت توزیع محصولات فرهنگی توسط حلقه های میانی ، تحقق بخشیدن به عدالت فرهنگی است. به این معنا که دسترسی به محصولات فرهنگی حتی برای دور افتاده ترین نقاط کشور نیز فراهم شود. از دیگر دلایل اهمیت این موضوع، امکان ارتباط شبکه های حلقه های میانی تولید کننده محصولات فرهنگی با حلقه های میانی توزیع کننده ی این محصولات است. تولید کنندگان دولتی یا حتی تولید کنندگان بخش خصوصی محصولات فرهنگی ، هر کدام به توزیع کنندگانی خبره دسترسی دارند که خود این توزیع کنندگان نیز ممکن است دولتی یا خصوصی باشند و از طریق این توزیع کنندگان نیاز خود به توزیع محصولاتشان را برطرف میکنند. اما حلقه های میانی تولیدکننده -که به عنوان حالت سوم و چیزی غیر از دولتی و خصوصی هستند- برای توزیع محصولات خود نمیتوانند به خوبی از توزیع کنندگان دولتی و خصوصی بهره بگیرند. در حالی که میتوانند ارتباطی سازنده با توزیع کنندگان همسنخ خود برقرار کنند و از حلقه های میانی توزیع کننده به عنوان شبکه ی گسترده توزیع محصولات خود بهره بجویند. در اینجا شایان ذکر است که ویژگی منحصر به فرد حلقه های میانی توزیع کننده در قیاس با توزیع کنندگان دولتی و خصوصی ، ایجاد شبکه توزیع فراگیرتر و کم هزینه تراست.
پایش محصولات فرهنگی
میتوان پایشگری محصولات فرهنگی را ذیل دیده بانی فرهنگی دانست. لیکن پایشگری محصولات فرهنگی عرصه ای تخصصی تر به نظر میرسد. پایشگری محصولات فرهنگی را میتوان به دو حالت تقسیم کرد:
نخست- پایشگری پیش از توزیع عمومی ، که شامل اقداماتی همچون ممیّزی و رده بندی سنی محصولات میشود،
دودیگر- پایشگری پس از توزیع عمومی ، که شامل اقداماتی توصیه گرانه همچون طراحی توصیه نامه هایی در خصوص مصرف برخی محصولات فرهنگی به عموم افراد جامعه یا طراحی توصیه نامه هایی ویژه برخی گروه های اجتماعی همچون والدین، معلمان و دانش آموزان است.
سخن پایانی
یادداشت پیشرو، تلاشی بود برای ترسیم تصویری از مسیر حلقه های میانی و آینده ی این جریان اجتماعی در تناسب با حوزه فرهنگ . هر چند مفهوم حلقه های میانی مفهومی نوین در عرصه حکمرانی است، و هر چند تعیین وضعیت قطعی این حلقه ها با مطالعه ی نتایج تحقق عملی شان اتفاق میافتد. اما توجه به نکات مذکور در هدایت و سیاستگذاری جریان حلقه های میانی فرهنگی ، به خصوص بهره گیری از نیروی کم نظیر این جریان و کمک به تحقق حکمرانی مردمی فرهنگ تأثیر خواهد گذاشت.
مراجع
- پور عزت، علی اصغر (1387). مبانی دانش اداره دولت و حکومت (مبانی مدیریت دولتی). تهران: سمت.
- خامنهای، سید علی (رهبر جمهوری اسلامی ایران) (1398)، بیانات در دیدار جمعی از دانشجویان، https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=42633.
خبرگزاری فارس (1398)، «انجمن خانواده آمریکا» داستان اسباببازیها را تحریم میکند، < https://www.farsnews.ir/news/13980508000225/-%D8%A7%D9%86%D8%AC%D9%85%D9%86-%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%88%D8%A7%D8%AF%D9%87-%D8%A2%D9%85%D8%B1%DB%8C%DA%A9%D8%A7-%D8%AF%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D8%B3%D8%A8%D8%A7%D8%A8%E2%80%8C%D8%A8%D8%A7%D8%B2%DB%8C%E2%80%8C%D9%87%D8%A7-%D8%B1%D8%A7-%D8%AA%D8%AD%D8%B1%DB%8C%D9%85-%D9%85%DB%8C%E2%80%8C%DA%A9%D9%86%D8%AF
- قربانی، علیرضا (1400)، دیدهبانها و نهادهای مردمی بازیگر مغفول حوزه فرهنگ (گفتگو با پایگاه اینترنتی فرهنگ سدید)، https://farhangesadid.com/fa/news/4726/%D8%AF%DB%8C%D8%AF%D9%87%E2%80%8C%D8%A8%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D9%87%D8%A7-%D9%88-%D9%86%D9%87%D8%A7%D8%AF%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D8%B1%D8%AF%D9%85%DB%8C-%D8%A8%D8%A7%D8%B2%DB%8C%DA%AF%D8%B1-%D9%85%D8%BA%D9%81%D9%88%D9%84-%D8%AD%D9%88%D8%B2%D9%87-%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF