حلقه های میانی در عرصه فرهنگ

حلقه­ های میانی شامل گروه‌های نخبه دغدغه­ مند و فعال می­ شود که پیرامون یک مسئله تشکّل می­‌یابند. این واحد اجتماعی پویا و منعطف، می­‌تواند پیرامون مسائل حوزه های تخصصی متفاوتی شکل بگیرد. یکی از این حوزه ها، حوزه فرهنگ است.

بی­ شک مسائل متعدد و بغرنجی در عرصه­ فرهنگ وجود دارد که پرداختن به آنها، مطالبه­ ی عموم و خصوص جامعه است. برای پرداختن به این مسائل، استفاده از ظرفیت­ های مردمی و خروج از رویکردی کهنه که دولت را متولی انحصاری پرداختن به مسائل فرهنگی می­‌دانست، امری ضروری است. این ضرورت با عنایت به بافت جامعه ­ی ایرانی مضاعف می­‌گردد. از آن روی که جامعه­­‌ای با غنای فرهنگی کم ­نظیر در طول تاریخ، به قوت دین­ مدار و در نتیجه دارای حساسیت و هوشیاری فرهنگی- مذهبی شایان توجه است.

وجود سرمایه اجتماعی دغدغه­ مندی فرهنگی- مذهبی در جامعه ایرانی، حقیقتی است که بهره­‌برداری از این سرمایه را با ابزاری همچون حلقه‌ای میانی لازم می­‌نماید. اما یک پرسش مهم در این باره، اینست که اساسا چه مسئله یا مسائلی از حوزه تخصصی فرهنگ ، قابل مردمی‌سازی و واگذاری به حلقه­ های میانی است؟ گفتیم که در یک دیدگاه افراطی و مردود، همه­ ی مسائل در انحصار دولت است، اما در سر دیگر این پیوستار و در دیدگاهی تفریطی، همه­ ی مسائل بایستی به مردم واسپرده شود.

انگیزه این یادداشت، برگرفته از یک دیدگاه میانه است. دیدگاهی که معتقد نیست باید از دولت در حوزه فرهنگ و اندیشه سلب مسئولیت گردد و لیکن نبایست همه­ ی مسائل فرهنگی هم در انحصار آن باشد. در اینجا اساسا به مسائلی اشاره می­‌کنیم که به نظر می­‌رسد واسپاری آن‌ها به گروه­‌های نخبه و فعال برآمده از مردم، به نحوی بی­ بدیل می­‌تواند به حل این مسائل کمک نماید. تا حدی که در صورت پرداخت دولت­ ها به این مسائل، صرف هزینه­‌ی بسیار بالا و بازدهی به نسبت پایینی به بار خواهد آمد. مسائل فرهنگی شایان واسپاری به حلقه­‌های میانی را ذیل سه دسته کلی قرار می‌­دهیم: اندیشه ­ورزی و سیاست­‌سازی فرهنگی، دیده­ بانی فرهنگی، کنشگری درباره محصولات فرهنگی (تولید، توزیع و پایش).

دیده­‌بانی وضعیت فرهنگی، مقوله‌­ای بسیار مهم و به شدت مغفول در نظام حکمرانی فرهنگی ماست. حوزه فرهنگ و شاخه­‌های متعدد آن، به­ ویژه با عنایت به میزان حساسیت و هوشیاری فرهنگ جامعه ایرانی، نیازمند وجود نهادهایی دیده‌­بان است که به طور مداوم به رصد وضعیت فرهنگ و تولیدات و مصارف فرهنگی بپردازد. لیکن این نهاد دیده‌بان افزون بر رصد وضعیت، بایستی اقداماتی مکمل صورت دهد. از جمله این اقدامات، ارائه تحلیل و ترسیم وضعیت فرهنگی به ویژه برای سیاستگذاران فرهنگی است. افزون بر این اقدام که مخاطب آن، نخبگان و سیاستگذاران هستند، دیده­‌بانان فرهنگی یک رسالت درباره عموم مردم نیز بر دوش دارند: نگه‌داشت و رشد حساسیت فرهنگی- ارزشی جامعه. ادای این رسالت با اقداماتی نظیر روشنگری در خصوص آفات وضع فرهنگی جامعه و راه­ اندازی پویش­ های مطالبه­‌گرانه محقق می‌­شود.

با این اوصاف، به وضوح می­‌توان دریافت که مردمی­‌سازی این مسئله فرهنگی ضروری است. توضیح اینکه اولا پهنه ­ی تحت دیده‌­بانی این دیده­‌بانان آنقدر گسترده است که محدودیت منابع مالی و انسانی دولت، برای پوشش دیده ­بانی این پهنه مطلوب نیست. ثانیا اثر اقدامات روشنگرانه و راه­ اندازی پویش­ های مطالبه­ گرانه بر مخاطب عام، آن هنگام خواهد بود که این اقدامات را از سوی یک مجموعه مردمی مشاهده کند، نه آنکه شاهد یک اقدام از بالا به پایین دولتی و به شکل دستوری باشد. ثالثا مردمی بودن دیده­‌بانی فرهنگی، می‌­تواند میزان بروز آفات و مفاسدی همچون تعارض منافع، عدم شفافیت و جانب‌داری را به مراتب بکاهد.

بدین توصیف، حلقه­‌های میانی در عرصه‌­ی مهم دیده­ بانی فرهنگی نیز می­‌توانند نقشی ویژه ایفا نمایند. می‌توانند به عنوان یک لایه­ ی میانجی بین مردم و سیاستگذار، با بهره­‌گیری از مشاهدات جایگاه دیده ­بانی خود، هر کدام از دو لایه ­ی سیاستگذار و عموم را به نحو مقتضی مخاطب خود قرار دهند.

شکی نیست که محصولات و صنایع فرهنگی، بخش مهمی از فرهنگ را شکل می­‌دهند. به گونه­ ای که توجه بسیاری از اندیشه­ ورزان و سیاستگذاران عرصه فرهنگ، معطوف به این محصولات است. بنابراین، پرداختن به مردمی­ سازی مسائل مربوط به محصولات فرهنگی حائز اهمیت است.

برای توصیف مسائل و نقش­ه‌هایی که حلقه ­های میانی می­‌توانند مطابق آنها در خصوص محصولات فرهنگی کنشگری نمایند، این کنشگری را به 3 بخش تولید محصولات فرهنگی ، توزیع محصولات فرهنگی و پایش محصولات فرهنگی تقسیم نموده­ ایم.

این پدیده در کشورهای مختلف مرسوم است که در کنار تولید کنندگان دولتی محصولات فرهنگی، تولید کنندگان غیر دولتی (نظیر بخش خصوصی ) نیز فعالیت می‌کنند. اکنون به مدد تحولات فناورانه، امکان تولید محصولات فرهنگی توسط بخش غیر دولتی به مراتب تسهیل گردیده است. ضمن آنکه بازار تولید برخی از محصولات فرهنگی، نظیر محتوای ویدیویی، با رونقی روزافزون روبروست.

استفاده از ظرفیت حلقه­‌های میانی در این خصوص، چند آورده برای ما خواهد داشت:

• موجب افزایش کمّیت محصولات فرهنگی و تقویت سهم تولیدات فرهنگی داخلی از بازار محصولات فرهنگی می­‌شود.
• در یک فضای رقابتی موجب ارتقای کیفیت محصولات فرهنگی ساخت داخل نیز می­‌گردد.
• با توجه به زمینه و انگیزه­ ی آرمان‌جویانه، ایدئولوژیک و انقلابی عمده­‌ی حلقه­ های میانی ، می‌تواند منجر به تقویت تولیدات فرهنگی انقلابی گردد.

حجم انبوه تولید محصولات فرهنگی، ناگزیر نیازمند یک شبکه ارتباطی وسیع برای رساندن محصولات به مخاطب است. در عصر کنونی که شاهد توسعه چشمگیر ارتباطات به مدد فناوری­ های نوین هستیم، اگرچه توزیع محصولات تغییر روش یافته یا تسهیل گردیده است، اما همچنان موضوعیت دارد.

یکی از دلایل اهمیت توزیع محصولات فرهنگی توسط حلقه­‌های میانی، تحقق بخشیدن به عدالت فرهنگی است. به این معنا که دسترسی به محصولات فرهنگی حتی برای دور افتاده ­ترین نقاط کشور نیز فراهم شود. از دیگر دلایل اهمیت این موضوع، امکان ارتباط شبکه­ های حلقه­ های میانی تولید کننده محصولات فرهنگی با حلقه ­های میانی توزیع­ کننده­‌ی این محصولات است. تولید کنندگان دولتی یا حتی تولید کنندگان بخش خصوصی محصولات فرهنگی، هر کدام به توزیع­‌کنندگانی خبره دسترسی دارند که خود این توزیع­‌کنندگان نیز ممکن است دولتی یا خصوصی باشند و از طریق این توزیع­‌کنندگان نیاز خود به توزیع محصولاتشان را برطرف می­‌کنند. اما حلقه­ های میانی تولیدکننده -که به عنوان حالت سوم و چیزی غیر از دولتی و خصوصی هستند- برای توزیع محصولات خود نمی‌­توانند به خوبی از توزیع­‌کنندگان دولتی و خصوصی بهره بگیرند. در حالی که می‌­توانند ارتباطی سازنده با توزیع­‌کنندگان هم­سنخ خود برقرار کنند و از حلقه­ های میانی توزیع­‌کننده به عنوان شبکه‌­ی گسترده توزیع محصولات خود بهره بجویند. در اینجا شایان ذکر است که ویژگی منحصر به فرد حلقه­‌های میانی توزیع­‌کننده در قیاس با توزیع­‌کنندگان دولتی و خصوصی ، ایجاد شبکه توزیع فراگیرتر و کم ­هزینه­ تراست.

می‌­توان پایشگری محصولات فرهنگی را ذیل دیده‌­بانی فرهنگی دانست. لیکن پایشگری محصولات فرهنگی عرصه­‌ای تخصصی‌تر به نظر می­‌رسد. پایشگری محصولات فرهنگی را می‌­توان به دو حالت تقسیم کرد:

نخست- پایشگری پیش از توزیع عمومی ، که شامل اقداماتی همچون ممیّزی و رده­ بندی سنی محصولات می­شود،

دو- دیگر پایشگری پس از توزیع عمومی، که شامل اقداماتی توصیه­‌گرانه همچون طراحی توصیه­‌نامه­ هایی در خصوص مصرف برخی محصولات فرهنگی به عموم افراد جامعه یا طراحی توصیه­‌نامه­ هایی ویژه برخی گروه­ های اجتماعی همچون والدین، معلمان و دانش ­آموزان است.

یادداشت پیش­رو، تلاشی بود برای ترسیم تصویری از مسیر حلقه­‌های میانی و آینده­ ی این جریان اجتماعی در تناسب با حوزه فرهنگ. هر چند مفهوم حلقه‌های میانی مفهومی نوین در عرصه حکمرانی است، و هر چند تعیین وضعیت قطعی این حلقه­‌ها با مطالعه­ ی نتایج تحقق عملی­ شان اتفاق می­‌افتد. اما توجه به نکات مذکور در هدایت و سیاستگذاری جریان حلقه‌های میانی فرهنگی، به خصوص بهره­‌گیری از نیروی کم ­نظیر این جریان و کمک به تحقق حکمرانی مردمی فرهنگ  تأثیر خواهد گذاشت.

مراجع

• پور عزت، علی اصغر (1387). مبانی دانش اداره دولت و حکومت (مبانی مدیریت دولتی). تهران: سمت.
• خامنه­ای، سید علی (رهبر جمهوری اسلامی ایران) (1398)، بیانات در دیدار جمعی از دانشجویان،https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=42633.

• قربانی، علیرضا (1400)، دیده­بان­ها و نهادهای مردمی بازیگر مغفول حوزه فرهنگ (گفتگو با پایگاه اینترنتی فرهنگ سدید)، https://B2n.ir/e38525