پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه صنعتی شریف

مقدمه

ترکیبی از پاسور بازی، محدود کردن گشت‌های امر به معروف، کنسرت سلبریتی‌های غربی، کلوپ‌های مختلط، رانندگی زنان، لاس وگاس اسلامی و نظایر آن در سال‌های اخیر به عنوان بخشی از اصلاحات بن سلمان و رویکرد دوران جدید حکمرانی در عربستان سعودی عنوان شده است. تفریحات اصطلاحا لوکس و لاکچری و ارائه تصویر کشوری شاد، آزاد و پیشرفته در شرایط جنگ با یمن، قتل فجیع یک روزنامه‌نگار، تداوم قوانین و احکام جزایی عجیب چون اعدام با شمشیر و نابرابری های گسترده داخلی.

ارائه تصویری تازه و متفاوت از عربستان

برای دهه‌ها، عربستان با عنوان سنتی «ام القری» جهان اسلام شناخته می‌شد. با ظهور آل‌سعود در این کشور، آنان لقب خادم حرمين شريفين(مسجد الحرام و مسجد النبی) را برای خود برگزیدند. عربستان به عنوان محل ظهور اسلام و برگزاری آیین حج، همواره در طول تاریخ، به عنوان قطب مذهبی جهان اسلام شناخته شده است. حفظ این جایگاه و تصویر از عربستان، با انگیزه‌های سیاسی، از سوی آل‌سعود، همواره در دستور کار بوده‌ است. سعودی ها در ٩ دهه حاکمیت خود بر عربستان، همواره از این عنوان و جایگاه سنتی بهره برده‌اند تا به عنوان منادی اسلام اصیل خود را معرفی و از پس آن، بر اعراب و کل منطقه اثرگذار باشند. پس از ولیعهدی محمد بن سلمان جوان در ژوئن ٢٠١٧، وی حرکت تازه‌ای مبتنی بر تغییرات کلان در سطوح ساختاری و اجتماعی با مبنا قراردادن توسعه اقتصادی را آغاز کرد، که در این چارچوب، ارائه تصویری تازه، و متفاوت از تصویر سنتی این کشور که اشاره شد، مد نظر می‌باشد. در این روند با طرح چشم انداز ٢٠٣٠، جهت‌گیری‌های اقتصادی و اجتماعی و سپس سیاسی و منطقه‌ای عربستان به قصد دستیابی به جایگاه بالاتر و بدل شدن به کشوری توسعه‌یافته از همه جهات، تغییر کرد. اصلاحات اجتماعی در عربستان را می‌توان به نوعی پیش‌زمینه ساخت تصویر جدید از عربستان و زمینه‌ساز تبدیل کردن این کشور به قطب گردشگری و تفریح تا سال ٢٠٣٠ ارزیابی کرد.

گردشگری در چشم انداز ٢٠٣٠ عربستان سعودی

در چشم انداز ٢٠٣٠ عربستان سعودی که شخص بن سلمان به نوعی طراح آن است، مواردی چون: تنوع‌بخشی به اقتصاد، کاهش وابستگی به نفت و توسعه بخش‌های خدماتی، بهداشت، آموزش، زیرساخت‌ها و تفریح و گردشگری؛ مورد نظر قرار گرفته است. در مجموع این طرح، حدود ٨٠ کلان پروژه تعریف شده که بودجه‌هایی از ٣.٧ تا ٢٠ میلیارد دلار نیاز دارند.(١) توجه به بخش تفریح و گردشگری در کنار مسائل کلانی چون کاهش وابستگی به نفت و بهبود بهداشت و آموزش، حکایت از اهمیت این موضوع برای سعودی‌ها دارد. احمد الخطیب وزیر گردشگری این کشور در سال ٢٠٢١ عنوان کرده‌ بود عربستان برای بخش گردشگری هدف‌گذاری ١ تریلیون دلار هزینه در طول ١٠ سال آتی را در نظر گرفته که به قصد جذب ۵۵ میلیون گردشگر تدارک دیده شده‌است.(٢) بخشی از هزینه فوق از طریق جذب ١٣٣میلیارد دلار تا سال ٢٠٣٠ برنامه ریزی شده‌است. (٣) به تازگی وزیر گردشگری سعودی از اختصاص ده درصد از تولید ناخالص ملی این کشور به بخش گردشگری تا سال ٢٠٣٠، ارتقای هدف‌گذاری جذب گردشگران به ٧٠ میلیون، توسعه زیرساخت‌ها و تأسیس یک ایرلاین جدید در راستای توسعه صنعت توریسم در این کشور سخن گفته‌ است.(۴)

در راستای این هدف‌گذاری، طراحی کلان پروژه نئوم، ساخت لاس وگاس اسلامی، انتخاب سفرای گردشگری، ساخت مراکز خرید و تفریح مجلل و توسعه معماری و مدرن‌سازی پایتخت و دیگر شهرهای عربستان تدارک دیده شده‌ است.

سرعت رشد آمار گردشگران در سال جاری میلادی در این کشور نشان می‌دهد پروژه توسعه صنعت توریسم و تبدیل شدن به قطب گردشگری، رویای دست نیافتنی و دور از دسترس نبوده و نشانه‌های از قرارداشتن عربستان در این مسیر مشخص شده‌ است. مطابق اعلام عرب نیوز بر اساس آمار نهاد گردشگری سازمان ملل و سازمان جهانی گردشگری، عربستان سعودی در ٧ ماهه ابتدایی سال ٢٠٢٣ با رشد ۵٨ درصدی تعداد گردشگر به نسبت مدت مشابه سال ٢٠١٩ به رتبه دوم جهانی از نظر تعداد گردشگران ورودی دست یافته است.(۵)

گسترش تفریحات، با هدف ارائه تصویر تازه از عربستان

کشوری بیابانی و کویری با دمای بالا و صرفا متکی به فروش نفت و درآمد حج. این‌ها توصیفی بود که تا پیش از سال ٢٠١٧ و عصر جدید عربستان، از سوی همگان در مورد این کشور ارائه می‌شد. پس از سال ٢٠١٧ و مبنا قرارگرفتن توسعه و اصلاحات اجتماعی، و توسعه گردشگری با هدف تبدیل شدن به کشوری مدرن و الهام بخش، کم‌کم تصویر تازه‌ای از عربستان سعودی در حال پیدایش است. در این چارچوب، گسترش تفریحات به مثابه یک ابراز برای تغییر چهره این کشور به جد در دستور کار قرار گرفته است. عربستان قرن‌ها و دهه‌ها فقط به عنوان کشوری وسیع و بیابانی که برخی اماکن مقدس اسلامی را در درون خود دارد و صرفا توجه مسلمانان را برای ادای فرایض حج جلب می‌کند، شناخته می‌شد. کشوری با جاذبه‌های صرفا مذهبی و جاذبه‌های تاریخی و طبیعی کم تعداد و فاقد صنعت تفریحات جذاب با محدودیت‌های اجتماعی فراوان و نه چندان جذاب برای غیرمسلمان و توریست‌های ملل مختلف، اکنون خیز بلندی برای تبدیل شده به قطب تفریحات برداشته است.

کلان پروژه‌های تفریحی و سرگرمی طراحی شده، در دست ساخت و در حال بهره‌برداری سعودی‌ها در سال‌های اخیر، قدم بلندی برای ارائه تصویر متفاوت از این کشور و ارتقای آن در اذهان جهانیان از کشوری که صرفا برگزارکننده مهمترین مناسک اسلامی یعنی حج است به کشوری شاد و مفرح بوده‌است. البته یقینا عربستان قصد ندارد لطمه‌ای به جایگاه و اعتبار خود از برگزاری حج و ایضا درآمد ناشی از آن وارد سازد بلکه حتی برنامه‌هایی برای توسعه آن نیز دارد، اما مسئله تغییر تصویر این کشور در جهان است.

صنعت تفریح به مثابه نمادی از توسعه، رفاه و مدرن بودن در همه کشورها کمابیش وجود دارد. سردمدار این مسئله آمریکا و اروپا با شهربازی‌ها، مراکز تفریحی و سرگرمی و… می‌باشند که الگوی توسعه گردشگری و نماد اعلای این صنعت می باشند. در واقع عربستان با تعریف پروژه های مدرن تفریحی درصدد جبران خلا فقدان شرایط آب و هوایی و طبیعت خدادادی و معماری تاریخی جذاب و دیدنی برای گردشگران است. در برنامه سعودی‌ها صنعت تفریح با ساخت مراکز خرید، پروژه‌های معماری عظیم و مراکز تفریحی با ترکیبی از عناصر سرسبزی، آب‌نما، سنگ و سنگواره و نظایر آن در چارچوب پروژه‌های اصطلاحا مصنوعی، و تلفیق آن با عناصری از طبیعت خدادادی کویری-کوهستانی و اندک جاذبه‌های تاریخی و طبیعی، در حال توسعه است. توسعه مراکز خرید مجلل در ریاض پایتخت عربستان سعودی که به نوعی مجلل‌ترین شهر این کشور، پیش از پروژه توسعه سال‌های اخیر نیز بوده‌است، طراحی ٩ مرکز تفریحی، سرگرمی و گردشگری در چارچوب کلان پروژه نئوم همچون: «نخستین کلان‌شهر عمودی جهان، کوه پوشیده از برف به مساحت ۶٠ کیلومتر، پروژه توسعه اکوتوریسم در دریای سرخ، شهرک صنعتی شناور اوکساجون، جزیره تفریحی مصنوعی سنداله، توسعه دروازه تاریخی دیریه با عناصر جدید، ساخت تفریحگاه در منطقه باستانی العلا، جزیره هنری امالا، شهرک تفریحی-ورزشی قدیه»(۶) و طراحی پروژه لاس وگاس حلال یا اسلامی با تاثیرپذیری از شهر توریستی لاس وگاس آمریکا(٧)، بخش اصلی پروژه‌های تفریحی، سرگرمی و توریستی عربستان در افق ٢٠٣٠ را تشکیل می‌دهند.

همچنین افزایش سهم تفریح، سرگرمی و ورزش در میان خانوارهای عربستانی در هدف‌گذاری‌های ٢٠٣٠ این کشور دیده می‌شود. تعیین اهدافی چون: افزایش هزینه خانوارهای سعودی برای فرهنگ و تفریح در داخل کشور از ٢.٩% فعلی به ۶% و افزایش انجام ورزش در میان شهروندان سعودی حداقل یک بار در هفته از ١٣% فعلی به ۴٠% نشان می‌دهد سعودی‌ها صرفا به دنیال جذب گردشگر نبوده و به جد درصدد شکل‌دهی به فضای اجتماعی داخلی عربستان با محوریت تفریحات و سرگرمی هستند. در واقع تفریح و سرگرمی نه صرفا ابزاری برای کسب درآمد از توریسم و بهبود تصویر خارجی عربستان، بلکه ابتدائا سیاستی در راستای تغییر بافت و فرهنگ و سبک زندگی جامعه عربستان از سنتی به مدرن نیز می‌باشد.

اهداف کلان و چالش‌های سیاست گسترش تفریحات و سرگرمی سعودی

همان‌گونه که پیشتر ذکر شد، بن سلمان و حکام جدید سعودی بر خلاف حکام پیشین که صرفا به دنبال حفظ قدرت و جایگاه و اعتبار عربستان در جهان اسلام و منطقه به اتکای فروش نفت و عنوان ام القری و خادم حرمین شریفین بودند‌؛ درصدد ساخت یک عربستان جدید با اولویت توسعه و تغییرات اجتماعی وسیع با محوریت تفریحات و سرگرمی و از بستر مدرنیزاسیون هستند. هدف‌گذاری کلان این طرح، هویت‌بخشی تازه به جامعه عربستان به عنوان جامعه‌ای مرفه، مدرن و پیشرو به قصد الهام بخشی به سایر کشورهای اسلامی و عربی و منطقه‌ای و همسو کردن آنان با الگوی عربستانی است. در این روند، تفریحات، قلب و نقطه کانونی سیاست‌های عربستان جدید است. تغییر سبک زندگی و فضای اجتماعی از سنتی به مدرن با محوریت تفریحات و سرگرمی مستلزم حدی از برابری، توزیع عادلانه درآمد سرانه، کاهش شکاف مذهبی و زمینه‌های نارضایتی و قیام و همراه کردن بخش‌های مختلف و قشرهای مختلف است. شکستن فضای مذهبی-سنتی جامعه عربستانی که قرن‌ها حول اماکن مقدسه اسلامی شکل گرفته، و جهت‌دهی به سبک زندگی مبتنی بر تفریح و آزادی‌های اجتماعی و کمرنگ کردن مذهب در متن جامعه و زندگی، به سادگی و سهولت و بدون مانع و چالش نیست. چه اینکه در ابتدای آغاز سیاست اصلاحات و اعطای آزادی‌های اجتماعی، برگزاری برخی مراسمات مغایر با شئونات اسلامی، منجر به افزایش اعتراضات و برکنار رئیس سازمان سرگرمی و تفریحات این کشور شد.(٨) در صورت تداوم نابرابری، مفاسد اقتصادی، شکاف طبقاتی و توزیع نابرابر درآمدی، افراط در شکستن حدود اسلامی و اخلاقی و عدم کنترل سیل گردشگران غربی با فرهنگ مغایر با اخلاقیات اسلامی، و تداوم فضای بسته و دیکتاتورمآبانه در عرصه سیاسی، سعودی‌ها با چالش های جدی برای برنامه توسعه خود مواجه خواهند شد و تفریحات و ظواهر مدرن به تنهایی، برای هدایت عربستان در مسیر خواسته‌ها و طرح‌های سعودی کافی نخواهد بود.