معرفی طرح
طرح «ارتقاء تاب‌آوری ملی و رقابت‌پذیری بین‌المللی با اتکا به توانمندی‌های شرکت‌های خلاق و دانش‌بنیان در حوزه‌های صنایع فرهنگی و خلاق و تطبیق با سند ملی توسعه‌ی فناوری‌های فرهنگی و نرم» به همت پژوهشگران اندیشکده حکمروایی فرهنگی (حرف)، پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه صنعتی شریف و با حمایت صندوق پژوهش و فناوری صنایع خلاق انجام شد. تیمی متشکل از شش نفر با تخصص‌های گوناگون اعم از جامعه‌شناسی، اقتصاد، علوم سیاسی، مدیریت و علوم ارتباطات اجتماعی در بازه زمانی ۱۵ ماهه (شهریور ۱۴۰۱ تا آذر ۱۴۰۲) با رویکرد علمی- پژوهشی آن را به انجام رساندند. این یادداشت بر آن است تا به معرفی طرح فوق و ابعاد اصلی آن بپردازد؛ اما پیش از آن ارائه مباحث مقدماتی پیرامون مفاهیم اساسی طرح اعم از «صنایع فرهنگی و خلاق»، «تاب‌آوری ملی» و «رقابت‌پذیری بین‌المللی» را ضروری می‌داند.
صنایع فرهنگی و خلاق (Cultural and Creative Industries) به عنوان یکی از صنایع پرسود فرهنگی و اقتصادی، سهم ویژه‌ای در رونق تولید ملی، ثروت‌آفرینی و اشتغال‌زایی هر کشور ایفا می‌کند. این صنعت از یک سو، زاییده تراوشات فکری و خلاقیت انسان و حامل ارزش‌های مهم فرهنگی است و از سوی دیگر دارای بهای اقتصادی نیز هست. برخورداری صنایع خلاق از ماهیت نرم و فرهنگی و قابلیت اقتصادی، موقعیت ویژه‌ای به آن می‌بخشد، به گونه‌ای که یکی از عرصه‌های مهم تحقق و پویایی توسعه پایدار، محسوب می‌شود. بر اساس آخرین آمار از مؤسسه یونسکو، حجم بازار صنایع خلاق از تولید ناخالص جهانی به میزان ۳.۱ درصد است و ۶.۲ درصد از کل اشتغال را تشکیل می‌دهد.
رشد پرشتاب تولید، توزیع و مصرف کالاها و محصولات خلاق که به ویژه به واسطه پیشرفت فناوری و گسترش نوآوری حاصل شده است، اهمیت و پیچیدگی اثربخشی بر سبک زندگی مردم یا حتی تغییر آن را دوچندان کرده است. به ویژه آنکه این صنایع، اساسا ماهیت فرامرزی داشته و بنا بر همان قاعده سرعت چشمگیر فناوری به ابعاد گستره‌ای از زندگی مردم ورود پیدا کرده است.
امروزه ارتقاء تاب‌آوری ملی به معنای پایداری جامعه در عرصه‌های مختلف در مقابل مخاطرات موقت یا دائم به یکی از دغدغه‌های اصلی نظام‌های حکمرانی مبدل شده است. شواهد نشان می‌دهد با اتکاء به ظرفیت صنایع فرهنگی و خلاق می‌توان پایدارسازی جامعه را به موجب استفاده بهینه از دانش، مهارت و خلاقیت انسان و جذب تخصص‌های نوین در واکنش به نیازهای فوری، بهبود بخشید و موجبات به‌گشت به شرایط طبیعی را فراهم کرد.
از سوی دیگر صنایع فرهنگی و خلاق به دلیل بهره‌مندی از توان افزون صادرات کالا و خدمات فرهنگی به عنوان عنصر محرک برای رقابت در بازار جهانی شناخته می‌شوند. این مهم می‌تواند سکوی پرتابی برای تقویت فرآیند تولید و کیفیت محصولات فرهنگی جهت ادغام در اقتصاد جهانی باشد. در مجموع باید گفت توجه به صنایع فرهنگی و خلاق در سیاست‌گذاری‌های دولت‌ها می‌تواند نقش پررنگی در پیشرفت و افزایش ثروت ملی، توسعه فرهنگی، ارتقاء تاب‌آوری ملی و افزایش ظرفیت رقابت‌پذیری بین‌المللی ایفا کند.
طرح «ارتقاء تاب‌آوری ملی و رقابت‌پذیری بین‌المللی با اتکا به توانمندی‌های شرکت‌های خلاق و دانش‌بنیان در حوزه‌های صنایع فرهنگی و خلاق و تطبیق با سند ملی توسعه‌ی فناوری‌های فرهنگی و نرم» به طور کلی بر آن است تا با ارائه دانش و تجربیات موجود به بررسی وضعیت انواعی از صنایع فرهنگی وخلاق بپردازد تا بدین طریق بتوان نقشه راهی برای ارتقاء تاب‌آوری ملی و توسعه رقابت‌پذیری بین‌المللی ترسیم کرد. گونه‌شناسی صنایع فرهنگی و خلاق از ابتدای شکل‌گیری و بسط این مفهوم، وابسته به ساختارهای جوامع، متکثر بوده و در عین حال از اشتراکاتی نیز برخوردار است. ملاحظات شناختی نسبت به دسته‌بندی صنایع خلاق، همواره سیر تکوینی خود را طی می‌کند اما در یک تقسیم‌بندی می‌توان صنایع فرهنگی و خلاق را در اشاره به صنایعی چون صنایع دستی، معماری، هنرهای تجسمی، نوشت‌افزار، موسیقی، گردشگری، کمیک استریپ (پی‌نمایی) و طراحی صنعتی تقسیم‌بندی کرد که این هشت گونه در این پروژه مطمح نظر قرار گرفته و در قالب مجلداتی منتشر شده است.
پیرو دسته‌بندی فوق، هر گزارش به صورت جداگانه و ناظر بر یکی از انواع صنایع فرهنگی و خلاق اما در یک مسیر و پیوستار منظم و مشخص ساخته و پرداخته شد. توصیف ادبیات موضوع، تشریح دقیق وضعیت صنعت از طریق بررسی سیمای اقتصادی، شناسایی بازیگران اصلی، شرکت‌های دانش‌بنیان و خلاق، استارت‌آپ‌ها، نهادها و ذینفعان داخلی و مطالعه و بررسی روندهای پیشاروی صنعت به عنوان یکی از اهداف اصلی هر گزارش مدنظر قرار گرفت. نکته آنکه در عمده مراحل نگارش گزارش، مرور تجربیات جهانی (با اتکاء ویژه در بخش سیمای اقتصادی) و بررسی موقعیت ایران در عرصه بین‌المللی در نظر گرفته شد.
یکی از نقاط اتکاء هر گزارش، احصاء مهم‌ترین چالش‌های صنعت، مبتنی بر هفت بخش نظام نوآوری (آموزش و پژوهش، مخاطب و مصرف، بازار و فروش، تولید و اشتغال، نظارت و ارزیابی، تأمین مالی، ترویج و گفتمان‌سازی) است که به موازات آن راهبردهای سیاستی، مبتنی بر هفت بخش فوق ارائه شد. به منظور نائل آمدن به اهداف این دو فصل محوری، از یک طرف مانند سایر بخش‌های گزارش، مطالعه کیفی و انجام روش اسنادی (استفاده از اطلاعات و مدارک موجود کتابخانه‌ای شامل جستجوی اینترنتی منابع علمی و پایگاه‌های داده) مدنظر قرار گرفت و از طرف دیگر مصاحبه‌های نیمه‌ساخت‌یافته (در مجموع ۵۶ مصاحبه) با فعالین هر صنعت (صاحب‌نظران و پژوهشگران، مسئولین دولتی، فعالین بخش خصوصی، اصناف و…) انجام شد و اطلاعات حاصل از منابع و داده‌های میدان پژوهش در یک فرآیند رفت و برگشتی قوام یافتند.
مهم‌ترین چالش‌های صنعت و راهکارهای متناظر با هریک، به طریقی دیگر، به‌گونه‌ای نظام‌مند با رویکردی آینده‌نگر و در سطوح بالاتری از تحلیل در قالب جدولSWOT گنجانده شدند. بخش نهایی گزارش بررسی وضعیت هر صنعت به ایجاد تناسب بین نقش و کارکرد ستاد توسعه فناوری‌های نرم و صنایع خلاق ذیل معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری در رفع چالش‌های این صنعت و توسعه درون‌زا و برون‌زای آن اختصاص یافت و تلاش پژوهشگران، عرضه راهبردهای عملگرایانه به ستاد در موضوع مطروحه بوده است. باید اشاره داشت، این فرآیند به واسطه ارتباط مکرر با ستاد توسعه فناوری‌های نرم و صنایع خلاق و ارائه گام به گام پروژه و دریافت نظرات مسئولین آن مجموعه، صورت پذیرفت.
در پایان باید اشاره داشت طرح «ارتقاء تاب‌آوری ملی و رقابت‌پذیری بین‌المللی با اتکا به توانمندی‌های شرکت‌های خلاق و دانش‌بنیان در حوزه‌های صنایع فرهنگی و خلاق و تطبیق با سند ملی توسعه‌ی فناوری‌های فرهنگی و نرم» به دومین مرحله جایزه ملی سیاستگذاری (پاییز و زمستان ۱۴۰۲) از بین ۱۴۲پروژه در محور عملیاتی و اجرایی راه یافت و به رقابت با چهار طرح دیگر در پنل فرهنگ و جامعه پرداخت. این طرح، همچنین توسط معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان در رویداد ملی صنایع خلاق (مانوین) در اردیبهشت ماه سال جاری به همراه سه طرح دیگر، رونمایی شد. امید آن می‌رود، طرح فوق توانسته باشد با نگرشی آسیب‌شناسانه و به تناسب آن با ارائه راهکارهای عملیاتی و سیاستی، بدنه زیست‌بوم صنایع فرهنگی و خلاق کشور به ویژه حکمرانی این حوزه را نسبت به اهمیت صنایع فرهنگی و خلاق در توسعه کشور آگاه سازد.
_پژوهشی.png)
