معرفی
1- طرح ملی پیمایش نوآوری ایران
نقش و جایگاه بنگاه‌ها در نظام ملی نوآوری و نیز اهمیت آنها در توسعه اقتصادی کشورها توجه ویژه تصمیم‌گیران و سیاست‌گذاران را به سمت خود معطوف ساخته است. همین موضوع باعث شده تا سیاست‌گذاران تصمیماتی جهت‌دهنده و تسهیل‌گر در راستای پیشبرد اهداف نوآورانه در بنگاه‌ها اتخاذ نمایند. بر همین اساس در کشورهای مختلف، نهادهای متولی حوزه علم و فناوری و یا مراکز آماری با برگزاری برنامه‌ها و طرح‌هایی مانند "طرح ملی پیمایش نوآوری" می‌کوشند تا وضعیت فعلی نوآوری در شرکت‌ها و سازمان‌ها را ارزیابی کرده و مهمترین موانع پیشروی فعالیت‌های نوآورانه در نهادهای مذکور را شناسایی نمایند تا با استفاده از اطلاعات به دست آمده، بتوانند سیاستگذاری‌های مؤثرتر و هدفمندتری داشته باشند.
معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری با همکاری پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه شریف در راستای مأموریت خود مبنی بر ارتقای ظرفیت‌های نوآورانه و فناورانه در کشور، گذار به اقتصاد دانشبنیان و ارتقای زیست‌بوم کارآفرینی و نوآوری اقدام به اجرای طرح ملی پیمایش نوآوری در میان بنگاه‌های کشور نموده است.
هدف اصلی این طرح تقویت هوشمندی سیاستی از طریق پیمایش رفتار و عملکرد نوآورانه بنگاه‌ها در حوزه‌های منتخب است تا از این طریق دلالت‌های سیاستی به منظور هدایت و جهت‌دهی فعالیت‌های نوآورانه در سطح بنگاه‌ها استخراج و برنامه‌های سیاستی مقتضی تدوین و اجرا شود.
سایر اهداف این طرح عبارتند از:
- شناخت بهتر سیاست‌گذاران از جریان نوآوری در کشور و برنامه‌ریزی مناسب برای آینده
- شناخت بهتر مدیران از وضعیت نوآوری در شرکت خود
- شناسایی عوامل تعیین کننده نوآوری
- شناسایی عوامل محدود کننده نوآوری
- طرح‌ریزی نوآوری در بخش‌های جدید
- ارزیابی روندها
در ادامه گزارش طرح ملی پیمایش نوآوری ایران، 2 طرح پایلوت و طرح اصلی همراه با خلاصه اجرایی، روش‌شناسی و نتایج به دست آمده از آنها ارائه خواهند شد.
1-1- طرح پیمایش پایلوت
هدف از انجام این طرح آزمایشی، به طور کلی، شناخت و اندازه‌گیری میزان انواع نوآوری‌های انجام‌گرفته در بنگاه‌ها و شناخت موانع پیش روی آنها در مسیر حرکت به سوی نوآوری است. طرح پایلوت، توسط معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، با همکاری پژوهشکدة سیاستگذاری علم، فناوری و صنعت دانشگاه صنعتی شریف انجام پذیرفت. نتایج این طرح، شناخت روشنی از فرصت‌ها و چالش‌های بنگاه‌های کشور در زمینه نوآوری در اختیار نهادهای سیاست‌گذار قرار می‌دهد تا در راستای تعامل بهینه با فعالان صنعت و نیز برای تدوین برنامه‌های حمایتی، مورد استفاده قرار گیرد. محدوده انجام این طرح در کشور در سال نخست، 2 حوزه منتخب شرکت‌های دانشبنیان (مورد تأیید معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری) و نیز شرکت‌های فعال در حوزة فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) بوده‌اند. در طرح پیمایش نوآوری، اطلاعات مرتبط با فعالیت‌های نوآورانه شرکت‌های این 2 حوزه در بازه زمانی سه‌ساله از سال 1390 تا سال 1392 جمع‌آوری شده است.
اجرای پیمایش و دریافت اطلاعات از شرکت‌ها، از مهرماه سال 1393 آغاز و طی چند مرحله انجام پذیرفت. ابتدا مطالعات اولیه و آماده‌سازی پرسشنامه شامل 12 بخش اصلی، مطابق با دستورالعمل اسلو و پیمایش نوآوری اتحادیة اروپا انجام گرفت و سپس، طی برگزاری یک همایش توجیهی و دعوت از شرکت‌ها و فعالان دو حوزة یادشده از یک سو و مسؤولان مربوط از سوی دیگر، طرح و لزوم انجام آن در کشور و مزایای آن تشریح گردید و از شرکت‌ها جهت همکاری با آن دعوت به عمل آمد.
پرسشنامه برای 300 شرکت ارسال شد که از این تعداد، 142 شرکت پس از تکمیل پرسشنامه، آن را به دبیرخانه پیمایش ارسال نمودند که 47.33 درصد پرسشنامه‌ها را در بر می‌گرفت. به لحاظ اندازه، کوچک‌ترین شرکت مورد بررسی در این طرح دارای 2 نفر کارمند در گروه دانشبنیان و بزرگ‌ترین آنها دارای 340 نفر کارمند در گروه فناوری اطلاعات و ارتباطات بوده است.
نتایج طرح، اطلاعات جامع، مختلف و قابل تأملی را از فعالیت‌های نوآورانة بنگاه‌ها ارائه می‌دهد. به عنوان مثال، نتایج نشان می‌دهد که تمام شرکت‌ها، نوآوری فناورانه داشته‌اند و میزان شرکت‌های دارای نوآوری غیرفناورانه 95.75 درصد بوده است. با توجه به اینکه اساس فعالیت شرکت‌های مورد بررسی بر فناوری‌های روز بنا نهاده شده، این نتایج چندان هم دور از انتظار نیست. یکی دیگر از بخش‌های قابل توجه در تحلیل‌های به‌دست‌آمده از پرسشنامه‌های جمع‌آوری شده، بررسی نهادهای حامی فعالیت‌های نوآورانة شرکت‌ها بوده است. نتایج نشان می‌دهند که بیشتر شرکت‌های از حمایت‌های مالی دولتی استفاده کرده‌اند که این حمایت‌ها در درجة اول از سوی بانک‌ها و سپس معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و وزارتخانه‌ها و دستگاه‌های زیر مجموعه بوده است و سایر نهادها یعنی بخش‌های دفاعی و نظامی و نهادهای بین‌المللی به ترتیب نقش حمایتی کمتری را داشته‌اند. همچنین برخلاف تصور رایج، شرکت‌ها مهمترین منابع ایدة خود را در درجة اول، خود شرکت و در درجة دوم مشتریان می‌دانند و نه دانشگاه‌ها، مؤسسات تحقیقاتی، نمایشگاه‌ها و کنفرانس‌های علمی. این موضوع عدم پیوند مناسب دانشگاه‌ها با شرکت‌ها و به طور کلی با صنعت در کشور را به خوبی نشان می‌دهد.
1-2- طرح پیمایش اصلی
در این گزارش به بررسی نتایج طرح ملی پیمایش نوآوری ایران مربوط به بازه زمانی 1391 تا 1393 پرداخته شده است که در سال 1395 توسط معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری با همکاری نهادهای مخنلفی از جمله پژوهشکده سیاستگذاری اجرایی گردید. در این دوره از طرح ملی پیمایش نوآوری 2563 پرسشنامه از شرکت‌ها جمع‌آوری گردید که از آن میان با حذف پرسشنامه‌های نامعتبر، اطلاعات 2476 شرکت در 14 حوزه‌ی فناوری اطلاعات و ارتباطات، صنایع غذایی، نفت و گاز، قطعات خودرو و نیرومحرکه، تجهیزات آزمایشگاهی، دارو، فناوری‌های پیشرفته بایو، پتروشیمی، فولاد، فناوری‌های پیشرفته نانو، کشاورزی و دامپروری، زنجیره تأمین صنایع هوایی، سیمان و بیمه، لیزینگ و خدمات بانکی مورد بررسی قرار گرفتند. همچنین نتایج تحقیق نشان داد که 23.5 درصد از شرکت‌های بررسی شده دانشبنیان بوده‌اند. از میان شرکت‌های دانشبنیان، 33 درصد دارای مجوز نوپا، 22 درصد دارای مجوز صنعتی و 45 درصد نیز دارای مجوز تولیدی می‌باشند.
در ادامه تهیه گزارش، ابتدا مروری بر روند پیمایش نوآوری انجام شده در سایر کشورها صورت پذیرفت و ادبیات لازم در این حوزه در بخش‌های مختلف مورد بررسی قرار گرفت و در نهایت ویرایش سوم دستورالعمل اسلو به عنوان مبنای روش‌شناسی و پیشبرد طرح حاضر مورد استفاده قرار گرفت. در این راستا، پرسشنامه‌ای بر اساس پرسشنامه طرح پیمایش نوآوری اتحادیه اروپا (CIS) برای سال‌های 2011 و 2012 طراحی و مورد استفاده قرار گرفت. عموماً این طرح در کشورهای مختلفی به جز اتحادیه اروپا نیز به عنوان الگوی ارزیابی نوآوری در فضای اقتصادی و اجتماعی با اعمال اصلاحات لازم جهت بومی‌سازی و تناسب با نظام نوآوری در صنایع مختلف آن کشور مورد استفاده قرار می‌گیرد .پرسشنامه طراحی شده برای طرح ملی پیمایش نوآوری ایران در تمامی 14 حوزه مذکور شامل 11 بخش اصلی بود. این بخش‌ها شامل جمع‌آوری اطلاعات عمومی شرکت، نوآوری محصولی، نوآوری فرآیندی، فعالیت‌های نوآورانه، منابع اطلاعاتی، هدف از انجام نوآوری، موانع نوآوری، نوآوری سازمانی، نوآوری بازاریابی، روش‌های افزایش خلاقیت و در آخر اطلاعات کمی فعالیت‌های تحقیقاتی و توسعه فناوری است.
1-3- نتایج طرح پیمایش اصلی در 2 حوزه منتخب
در ادامه این گزارش به ذکر نتایج طرح پیمایش اصلی در 2 حوزه نفت و گاز و فناوری اطلاعات و ارتباطات که توسط پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه شریف انجام شده است پرداخته می‌شود.
1-3-1- وضعیت شرکت‌های فعال در حوزه نفت، گاز و پتروشیمی
به طور کلی در صنایع نفت، گاز و پتروشیمی، کمبود منابع مالی شرکت و بالا بودن هزینه‌های نوآوری از مهمترین موانع مالی، عدم کارایی سیاست‌های بازرگانی و عدم انعطاف‌پذیری کافی مقررات و استانداردها از مهمترین عوامل مربوط به محیط کسب و کار بوده و در نهایت عدم وجود ساختار سازمانی مناسب و حامی فعالیت نوآورانه و کمبود نیروی انسانی واجد شرایط از جمله مهمترین موانع سازمانی بوده‌اند. عوامل سازمانی و عدم ضرورت انجام نوآوری به ترتیب موانع بعدی پیش روی نوآوری در شرکت‌های حوزه‌ی نفت، گاز و پتروشیمی می‌باشند.
باید توجه داشت هر چند درصد قابل توجهی از شرکت‌های حوزه نفت، گاز و پتروشیمی اقدام به نوآوری نموده‌اند اما خروجی‌های متناسبی از آنها به دست نیاورده‌اند .همچنین عدم آشنایی شرکت‌های این حوزه با مفهوم و اهمیت نوآوری باز و شبکه‌سازی از جمله موارد قابل توجه در بین شرکت‌ها بوده است. عدم سرمایه‌گذاری مناسب در انتقال دانش و تمرکز شرکت‌ها بر خرید تجهیزات، یکی دیگر از عوامل کلیدی قابل توجه در این صنایع بوده است. علاوه بر این، آموزش شرکت‌ها و آشناسازی آنها با مفاهیم اصلی مدیریت نوآوری و فناوری، تسهیل فرآیند حمایت از شرکت‌ها، فرهنگ‌سازی در راستای تقویت همکاری‌های فناورانه و افزایش رقابت در بازار می‌توانند از جمله اقدامات مؤثر در توسعه نوآوری فناوری در این صنایع می‌باشند.
1-3-2- وضعیت شرکت‌های فعال در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات
بررسی وضعیت شرکت‌های حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات نشان می‌دهد که درصد بالایی از شرکت‌ها از انواع نوآوری برخوردار بوده‌اند؛ این امر می‌تواند بیانگر درک مناسب شرکت‌ها از اهمیت موضوع نوآوری برای رقابت و روی آوردن عملی آنها به نوآوری باشد و یا می‌توان نشان‌دهنده عدم درک دقیق از مفهوم نوآوری و نیاز به آموزش شرکت‌ها در آشنایی دقیق‌تر با این مفهوم باشد.
طبق نتایج مهمترین اهداف شرکت‌های حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات از نوآوری فناورانه، بهبود کیفیت کالاها و خدمات، ورود به بازارهای جدید و یا افزایش سهم در بازار و تنوع بخشیدن به کالاها و خدمات، بوده است. کاهش اثرات زیست محیطی، تأمین کالا و خدمات استراتژیک کشور و کاهش هزینه‌های مواد اولیه و انرژی به ترتیب کمترین اهمیت را داشته‌اند.
در میان روش‌های افزایش مهارت‌های خلاقیت و ایده‌پردازی، آموزش به کارکنان با هدف افزایش خلاقیت و ارائه ایده، استفاده از تیم‌های کاری چند تخصصی و استفاده از جلسات طوفان فکری از جمله تأثیرگذارترین روش‌ها توسط شرکت‌های حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات معرفی شده است.
در نهایت نتایج حاصل از مطالعه انواع مهمترین موانع پیش روی شرکت‌های حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات نشان داد که موثرترین دسته موانع اعلام شده برای نوآوری در شرکت‌های حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات به ترتیب شامل عوامل مالی، عوامل مربوط به محیط کسب و کار، عوامل سازمانی و نهایتا عدم ضرورت پرداختن به فعالیت‌های نوآورانه بوده است. عدم انعطاف‌پذیری کافی مقررات و استانداردها، عدم کارایی سیاست‌های بازرگانی و عدم اطمینان از وجود تقاضا برای نوآوری در بازار از جمله مهمترین عوامل مربوط به محیط کسب و کار می‌باشند. همچنین در خصوص عوامل سازمانی می‌توان گفت عدم وجود ساختار سازمانی مناسب و حامی فعالیت‌های نوآورانه و کمبود نیروی انسانی واجد شرایط از مهمترین عوامل بوده است.
