«جامعه مدنی» و «حلقه‌های میانی»؛ شباهت‌ها و تفاوت‌ها

جامعه مدنی به عنوان مفهومی مدرن [1] برآمده از مدنی پنداشتن انسان‌هاست.‌ از طرفی دیگر، حلقه‌های میانی، مفهومی نوپدید در سپهر حکمرانی ایران اسلامی است. با نگاهی به تعاریف هر یک از آن‌ها، می‌توان گفت این دو مفهوم قرابت ویژه‌ای با یکدیگر دارند.  یادداشت حاضر به بررسی این قرابت پرداخته و ضمن تشریح چیستی مفهوم مدرن جامعه مدنی و مفهوم نوظهور حلقه‌های میانی، شباهت‌ها و تفاوت‌های این دو را برمی‌شمرد.

در طول تاریخ، تعاریف مختلفی برای مفهوم جامعه مدنی ارائه شده که برخی از آن‌ها دارای تعارضاتی جدی با یکدیگرند. ارسطو و باورمندان به «قرارداد اجتماعی» هم‌چون لاک و روسو، جامعه مدنی را به این دلیل که موجب گذار از وضع طبیعی به وضع مدنی می‌شود، معادل مفهوم «دولت» می‌دانند. افرادی دیگر هم‌چون آدام اسمیت، نگاهی اقتصادی به مفهوم جامعه مدنی داشته و آن را شکل­‌دهنده ­قلمرو ارضای خواسته­‌های خصوصی از طریق ایجاد رقابت آزاد و تأمین منافع عمومی معرفی می‌کند. هگل نیز آن را شکل نارسایی از دولت و مرحله‌­ای ما بین خانواده [به عنوان کوچک‌ترین واحد اجتماعی] و دولت [به عنوان واحد اجتماعی فراگیر و آرمانی در فلسفه هگل] توصیف می­‌کند. تعریف مهم و معاصری که متأثر از اندیشه هابرماس مطرح گردیده، جامعه مدنی را شامل انواع  مؤسسات، انجمن­‌ها و نهادهای خصوصی و غیر خصوصی می­داند که نقش واسطی میان دولت و مردم دارد. این مفهوم با  انگیزه­ توسعه­ دموکراسی، فارغ از دخالت قدرت­‌های سیاسی حاکم شکل گرفته و بر پایه­ دو باور اساسی قرار دارد:

 1- دولت، ذاتاً سرکوب‌گر استقلال زندگی اجتماعی ملت­‌هاست.

2- نا‌امیدی از مشارکت در ساختار رسمی قدرت سیاسی، حتی نقش­‌آفرینی در قالب­‌هایی هم‌چون احزاب و خانه‌های کارگری که آن‌ها نیز به خصلتی دیوان­سالارانه گرفتار شده‌­اند. جامعه مدنی به عنوان یک مفهوم مدرن علاوه بر پایبندی به پایه‌های مدرنیته هم‌چون انسان‌محوری و سکولاریسم، دارای شاخصه‌های زیر است:

• اتکا به «مدنی­ بودن فرد»
• ملازمت و پیوستگی با جامعه­ سرمایه­‌داری
• اقتصاد آزاد و مالکیت خصوصی
• وجود آزادی­‌های لازم برای نهادهای مدنی
• حاکمیت قانون تدوین‌­شده توسط مردم [2]

حلقه­‌های میانی، مفهومی نوآورانه در عرصه­ حکمرانی و  سپهر اجتماعی-سیاسی ایران اسلامی است که نخستین بار توسط رهبر معظم انقلابدر تاریخ 1 خرداد 1398 در دیدار با جمعی از دانشجویان مطرح شد. این مفهوم از منظر رهبر انقلاب، مجموعه‌­هایی برآمده از ملّت  هستند  که مأموریت­‌هایی خارج از چارچوب دولت و دستگاه­‌های حاکمیتی را به سرانجام می‌رسانند. مجموعه‌­های مذکور که توسط نخبگان فکری و عناصر فعال متعهد به آرمان‌های ­ انقلاب اسلامی تشکیل می‌­شوند به دنبال یافتن و ارائه‌ی راهکار جهت حل مسائل گوناگون ملی و به منظور پیشبرد حرکت عمومی جامعه‌ به سوی هدف تمدن نوین اسلامی هستند[3]. به این ترتیب می‌­توان حلقه‌­های میانی را مجموعه تشکل­‌های متعددی دانست که میان دولت و ملت جای گرفته‌­اند و با تعریف مأموریتی مسئله‌­محور و ناشی از انگیزه‌­های عقیدتی، به کنشگری می‌پردازند.

با توجه به توصیفی که از دو مفهوم «جامعه مدنی» و «حلقه‌­های میانی» مطرح شد، قرابت ویژه‌­ای میان این دو مفهوم به چشم می­‌آید. در ادامه به تبیین نسبت این دو با اشاره به شباهت‌­ها و تفاوت­‌هایشان پرداخته می‌شود.

در رابطه با شباهت‌­های این دو مفهوم می‌­توان به موارد زیر اشاره کرد:
- میانجی دولت-ملت هستند: مطابق تعریف مدرن از جامعه مدنی، هر دوی این مفاهیم در ساختار حکمرانی در لایه‌­ای میان دولت و ملت و به مثابه میانجی این دو لایه قرار می­‌گیرند.
- شامل انواع متفاوتی از نهادها می‌­شوند: جامعه مدنی انواع نهادها و تشکل‌­های خصوصی و غیرخصوصی را در بر می­‌گیرد. در خصوص حلقه­‌های میانی نیز این ویژگی مشهود است و انواع متفاوتی از نهادها و تشکیلات خصوصی و غیر خصوصی را می‌­توان ذیل آن دانست.

• مأموریت­‌های متنوعی دارند: جامعه مدنی مأموریت­‌های مختلفی از پرداختن به مسائل خانواده تا مسائل حوزه­‌های اقتصادی، سیاسی و فرهنگی را به سرانجام می‌رساند. حلقه­‌های میانی نیز دارای مأموریت­‌های گسترده و متنوعی هستند. چنان‌که رهبر انقلاب در سخنرانی یادشده به مواردی از حلقه­‌های میانی موجود اشاره نموده‌­اند، مأموریت این حلقه‌­ها از حوزه­ فرهنگ تا مسائل بین‌­المللی و حتی عرصه علم و مسئله امنیت را در بر می­‌گیرد.
• هر دو آرمان­جویانه هستند: جامعه مدنی یک مطلوب آرمانی در جوامع دموکراتیک لحاظ شده است. حلقه‌­های میانی نیز به آرمان مردم­سالاری در جمهوری اسلامی گره خورده است. بنابراین هر دوی این مفاهیم یک مطلوبیت آرمانی برای ساختار سیاسی و حکمرانی ایدئولوژیک خود دارند و در صدد پررنگ نمودن بیش از پیش نقش و قدرت سیاسی مردم هستند. افزون بر این، فعالان ذیل هر دوی این مفاهیم در نتیجه­ آرمان­خواهی و پایبندی به آرمان­‌های نظام سیاسی جامعه­ خود تشکیل شده و به فعالیت می‌پردازند.
• هر دو خودجوش شکل می­‌گیرند: این ویژگی مشترک و جالب توجه، ناشی از ریشه­‌های آرمان‌جویانه‌ی ­ این دو پدیدار اجتماعی است. در واقع هم جامعه مدنی و هم حلقه­‌های میانی با بروز و پیگیری دغدغه‌­های آرمان­جویانه­ جمعی از افراد شکل می­‌گیرد.
• هر دو موجب کوچک­تر شدن دولت می‌­شوند: جامعه مدنی و حلقه­‌های میانی، هر دو  بر دولت تأثیرگذارند. این دو با پذیرفتن بخش مهمی از مأموریت­‌ها و مسئولیت­‌ها، از حجم وظایف دولت می‌کاهند و با تقویت سازوکار نظارت عمومی بر دولت، موجب کنترل­‌پذیر شدن بیش از پیش دولت­‌ها توسط مردم می­‌شوند.

علی‌رغم شباهت­‌های یادشده، جامعه مدنی با حلقه‌­های میانی تفاوت­‌هایی جدی دارد. این تفاوت‌ها شامل موارد زیر است:

• تفاوت در آرمان­‌ها: شاید بتوان این مورد را اساسی‌­ترین تفاوت میان جامعه مدنی و حلقه­‌های میانی دانست. جامعه مدنی مفهومی برآمده از اندیشه­ مدرنیته و با انگیزه­ پیشبرد توسعه­ تمدن مدرن است. در حالی‌که حلقه‌­های میانی مفهومی برآمده از دغدغه­‌های گفتمان انقلاب اسلامی و پیشران جامعه به سمت تمدن نوین اسلامی است. پر واضح است که آرمان­‌ها و مبانی گفتمان انقلاب اسلامی در تعارضی جدی با آرمان­‌ها و مبانی گفتمان مدرنیته است.
• پویایی نسبی ساختار حلقه­‌های میانی: هر چند جامعه مدنی انواع متفاوتی از نهادها و تشکیلات را شامل می‌­شود، اما در مقایسه­ بین این دو می‌­توان چنین برداشت کرد که حلقه­‌های میانی تنوع، پویایی، انعطاف و چابکی ساختاری بیشتری نسبت به جامعه مدنی دارند؛ از آن روی که اولا می‌تواند کوچک­ترین هسته­‌های مردمی روستایی تا بزرگ‌ترین تشکیلات خودجوش و آرمان‌جویانه‌ شهری را شامل شود، ثانیا نه تنها نیاز مبرمی به ثبت و ساماندهی رسمی توسط نهادهای دولتی و حکومتی ندارد، بلکه صرف نقش‌­آفرینی یک مجموعه در حل مسائل و در چارچوب قوانین رسمی، برای اطلاق عنوان حلقه­‌های میانی به این مجموعه کفایت می‌­کند.

مطابق آن‌چه گفته شد، جامعه مدنی و حلقه­‌های میانی به عنوان یک لایه میانجی در ساختار حکمرانی امروزین تعریف شده‌­اند. هر چند اشتراکات مهمی میان این دو مفهوم مشهود است، لکن تفاوت‌­هایی نیز میان این دو به چشم می­‌آید که شاید بتوان مهم­‌ترین آن‌ها را «تفاوت در آرمان­‌ها» و به تعبیری دیگر تفاوت در بافتار و عرصه نقش­‌آفرینی­ میان این دو  دانست. اهمیت این تفاوت تا حدی است که می‌توان آن را مانعی جدی بر سر راه یکسان شمردن جامعه مدنی با حلقه­‌های میانی محسوب کرد.  

[1] Civil Society

[2] .مشکات، عبدالرسول و همکاران (1386). فرهنگ واژه‌­ها. تهران: انتشارات سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی (سمت).

[3]. برای اطلاع بیشتر در این باره، رک: https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=42633