معرفی کتاب پیوست فرهنگی: از مفهوم تا روش

اگرچه در خصوص «پیوست فرهنگی» مطالب مکتوب و شفاهی متعددی تولید شده است، لیکن به دلایل مختلف، از جمله مدت کمی که از طرح این مفهوم در مقایسه با مفاهیم فرهنگی دیگر گذشته، ادبیات پیوست فرهنگی از هر دو لحاظ کمّی و کیفی وضع مطلوبی ندارد. البته در این میان آثار معدودی مشاهده می‌شود که در سطح بالاتری نسبت به دیگر منابع و ادبیات قرار دارند. کتاب «پیوست فرهنگی: از مفهوم تا روش» یکی از این آثار معدود است. این کتاب حاصل تلاش مؤلف برای گرد‌آوری مجموعه‌ای از مقالات صاحب‌نظران برای آشنایی با ابعاد مختلفی از پیوست فرهنگی است، از آشنایی با مفاهیم مربوطه تا آگاهی از نکات و ملاحظات اجرایی و روش‌شناختی پیوست‌نگاری فرهنگی. در این یادداشت نگاهی به این کتاب و محتوای آن می‌اندازیم.

کتاب «پیوست فرهنگی: از مفهوم تا روش» حاصل گردآوری مجموعه مقالات 7 نویسنده درباره پیوست فرهنگی است که به همت دکتر سید مجید امامی، عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق علیه السلام گردآمده است. کتاب در سال 1391 توسط انتشارات دانشگاه امام صادق علیه السلام چاپ نخست شده و در سال 1396 به چاپ دوم رسیده است. افزون بر سید مجید امامی، 6 نویسنده دیگر این کتاب عبارتند از: دکتر کیومرث اشتریان (عضو هیات علمی دانشگاه تهران)، دکتر حسن بنیانیان (مدرس دانشگاه و کارشناس شورایعالی انقلاب فرهنگی)، دکتر وحید خاشعی (عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی)، حجت الاسلام دکتر عبدالعلی رضایی (عضو شورای تخصصی حوزوی شورایعالی انقلاب فرهنگی)، حسین زاهد زاهدانی (کارشناسی ارشد جامعه‌شناسی کاربردی دانشگاه یو تی دالاس) و دکتر محمد فاضلی (مدرس دانشگاه و کارشناس ارزیابی تأثیرات فرهنگی اجتماعی).

کتاب در سه بخش کلی تنظیم شده: در بخش اول که «ادبیات نظری پیوست فرهنگی در رشته‌های علوم اجتماعی» نام دارد، به پیشینه و ادبیات نظری و تجربی مربوطه در سه حوزه جامعه‌شناسی کاربردی، مطالعات ارتباطات و مطالعات توسعه  می‌پردازد. در این بخش در واقع به بررسی نسبت مفهوم پیوست فرهنگی با مفاهیمی نزدیک همچون ارزیابی تأثیرات فرهنگی پرداخته شده است، مفاهیمی که در علوم اجتماعی و دانش‌های سیاستی وجود داشته است.

در بخش دوم، مواجهه‌ای دست اول با مفهوم پیوست فرهنگی و ملاحظات روش‌شناختی درباره آن صورت گرفته است. تدقیق مفهوم «پیامد» و «پیامدپژوهی»، تأمل در چیستی و چرایی پیوست فرهنگی و ملاحظات روش‌شناختی درباره پیوست فرهنگی از منظر سیاستگذاری عمومی، اجزای این بخش از کتاب است.

در بخش سوم این کتاب، نگاهی عملیاتی به پیوست فرهنگی و رهنمودهایی برای «نگارش» پیوست فرهنگی ارائه شده است. در یک فصل از این بخش، الگویی که توسط دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی تحت «نظام‌نامه پیوست فرهنگی» طراحی شده و با رویکرد تولید الگوی بومی تهیه شده، تشریح شده است. در فصل دوم این بخش، نگارش پیوست فرهنگی با اتکا به سنت جهانی «ارزیابی تأثیرات اجتماعی» (اتا) مورد بررسی قرار گرفته و هشدارهایی راهبردی در خصوص اهداف و روش پیوست‌نگاری و برخورد با انگاره‌های غلط و انحرافی در این خصوص داده شده است.

می‌توان مهم‌ترین مزیّت این کتاب را «قوت و کیفیت مقبول محتوایی» دانست. در حالیکه پیوست فرهنگی همچنان مبتلا به برخی کلّی‌گویی و گردگویی‌هاست، این کتاب تلاشی شایان تقدیر برای تدقیق مفهومی پیوست فرهنگی و تنویر مسیر پیوست‌نگاری فرهنگی به شمار می‌رود، به گونه‌ای که می‌توان کتاب را مقدمه‌ای ضروری برای عموم و خصوص علاقمندان به موضوع پیوست فرهنگی دانست. کتاب «پیوست فرهنگی: از مفهوم تا روش» حتی این امکان را دارد تا مقدمه‌ای مناسب برای برنامه‌های آموزشی و پژوهشی در خصوص پیوست فرهنگی واقع شود.

هر چند این کتاب، نقطه قوت مذکور را در قیاس با بسیاری از آثار دیگر داراست و از این روی، می‌توان آن را یک نقطه آغاز مطلوب برای پژوهش و آموزش در پیوست فرهنگی انگاشت، لیکن این نقطه قوت به معنای خالی بودن کتاب از ضعف نیست. «پراکندگی ادبیات» و «پختگی ناکافی محتوا» هر چند از اقتضائات این اثر درآمدی و آغازگر مسیر تولید ادبیات غنی در خصوص پیوست فرهنگی است و از این بابت، این دو نقص گریزناپذیر می‌نماید، اما نمی‌تواند انکار شود. حقیقت اینست که این دو نقص از زیبایی این کتاب شایان تقدیر کاسته است، هر چند پرداختن به همین نقصان می‌تواند مقدمه خوبی برای تکمیل قوت و حسن این اثر باشد. ضمن آنکه برخی مشکلات جزئی نگارشی و ویراستاری در کتاب مشهود است که در صورت رفع این ایرادات جزئی و نیز بهبود صفحه‌آرایی، حسن این کتاب بیش از پیش نمایان خواهد شد.

کتاب «پیوست فرهنگی: از مفهوم تاروش» چنانکه تشریح شد، یک پیشروی محسوس در بهبود کمّی و کیفی ادبیات پیوست فرهنگی است. از این روی، این کتاب شایان تقدیر و پرداخت بوده و مقدمه‌ای مطلوب برای ورود عموم علاقمندان به فضای پیوست فرهنگی است. لیکن این پیشگامی و کیفیت قابل قبول کتاب، دلیلی بر توقف مسیری که با این کتاب آغاز شده نخواهد بود و چه بسا امتداد تولید اثر از سوی نویسندگان صاحب‌نظر این کتاب، روا و بلکه لازم باشد.